Қозыкөш этнографиялық қонысының қазақ үй-жайы
Қаралымдар: 221 / PDF жүктеулері: 51
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-4-113-130Кілт сөздер:
Сарыарқа, Қозыкөш, Нұра, қазба жұмыстары, қоныс, тұрғын үй, усадьба, қыстау, шымды кірпіштерАннотация
Көшпенділердің отырықшы мәдениетін зерттеу мәселесін соңғы онжылдықтарда Қазақстанның түрлі археологиялық ұжымдары белсенді түрде дамытып келеді.
Палеоэтнографиялық деп аталатын бұл жаңа бағыт XX ғасырдың 70-ші жылдарында ғылыми
сипатқа ие болды. Қазіргі уақытта жинақталған материалдың көлемі кейінгі орта ғасырлардағы
стационарлық ескерткіштерді екі хронологиялық кезеңге бөлуге мүмкіндік береді: Қазақ
хандығының XV-XVIII ғғ. және XIX-XX ғғ. этнографиялық уақытының ескерткіштері. Далалық
Сарыарқадағы Қазақ хандығы дәуіріне тиеслі қоныстар әзірше белгісіз. 2021 жылы Ақмола
өңірінде XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы Қозыкөш кеш ортағасырлық қонысында қазба
жұмыстары басталды.
Осы мақаланың мақсаты: Қозыкөш өзеніндегі қазақтардың этнографиялық қонысының
жоспарлау-композициялық құрылымына сипаттама беру, қазылған №3 тұрғын үйдің материалдары бойынша XIX ғасырдағы тұрғын үй-шаруашылық кешендерін, сәулетін, құрылыс ісін
сипаттау, Қазақстандағы ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси өзгерістерге байланысты
қоныстардың (қыстақтардың) кеңістіктік орналасуы мен жоспарлау бейнесінің өзгеруін көрсету.
Зерттеу материалдары Қозыкөш қонысының №3 мекенінің тұрғын үй-шаруашылық кешенінің
археологиялық қазба жұмыстарына негізделген, талдау кезінде қашықтықтан, геофизикалық
және тарихи-этнографиялық зерттеу әдістері қолданылған. Қозыкөш қонысындағы қазба
жұмыстарының маңыздылығы Қазақ қыстаулары бойынша этнографиялық мәліметтерді
растайтын және нақтылайтын материалдарды алудың бірінші ауқымды тәжірибесінен көрінеді.
80-нен астам тұрғын үй-шаруашылық кешені бар бір үлкен ескерткіш шеңберінде стационарлық
қазақи тұрғын үйді дамыту мен трансформациялаудың екі кезеңі бөліп көрсетіледі. Біздің
қазба жұмыстарымыздың нәтижелері шаруашылық қызметтің көптеген жақтарына, табиғатты
пайдаланудың тарихи қалыптасқан қазақи үлгілерінің сипаттамаларына қатысты.
Әдебиет
Ажигали С.Е., 2004. Эпоха культурно-исторического перелома в казахской степи: середина XIX в. // Труды Центрального музея. Т.1. Алматы: Ғылым. С. 67-71.
Байпаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я., 2001. Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути. Алматы: Ғылым. 238 с.
Бейсенбайқызы Бибігүл, 2017. Қазақтын қыстаулары. Көкшетау: Әрекет. 220 с.
Бейсенов А.З., 2019. К.А. Акишев и вопросы изучения памятников казахского времени. Марғұлан оқулары–2019: Көрнекті қазақстандық археолог К.А. Ақышевтың 95 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конф.материалдары. Нұр-Сұлтан. Б. 10-38.
БСЭ, 1958. М.: Большая сов. энциклопедия. Т. 51. 651 с.
Букешева Г.К., 2021. Исследование зимовок усадебного типа комплекса Кызыл-Мешит ТенгизКоргалжынского региона// European Scientific Conference: сборник статей XXVI международной научно-практической конференции. Пенза: Наука и Просвещение. С. 101-106.
Востров В., Захарова И., 1989. Казахское народное жилище. Алма-Ата: Наука КазССР. 181 с.
Глухов А., 1927. Зимнее жилище актюбинских и адаевских казахов. Материалы комиссии экспедиционных исследований. Ленинград: АН СССР. Вып.2. С. 108-134.
Дукомбаев А.Т., 2020. Раскопки казахского поселения Саркырама //Сакральный ландшафт Сарыарки. Нур-Султан: ЕНУ. С. 136-158.
Жолдасбаев С., 1975. Материальная культура казахов XV-XVII в.: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алма-Ата. 43 с.
Жолдасбаев С., 2017. Қазақ елінің XV-XVIII ғасырлардағы тұрақты мекен-жайлары. Астана: Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты. 304 с.
Зиливинская Э., 2008. Усадьбы золотоордынских городов. Астрахань: Изд-ий дом «Астраханский университет». 172 с.
Историко-культурный атлас казахского народа. 2011. Алматы: Print-S. 300 с.
Красовский Н.И., 1868. Область сибирских киргизов: [Статистическое описание]. Часть 3. Санкт-Петербург: Тип. Траншеля, Ретгера и Шнейдера. 282 с.
Кумеков Б., Ибраев Ш., 2020. Ценный вклад в этнологическое казаховедение// Turkic Studies Journal. №1,Том 2. С. 93-104.
Обзор Акмолинской области за 1898 год, 1899. Омск: Тип. Акмолин. обл. правления. 130 с.
Рахимов Е.К., 2012. Казахские зимовки-кыстау XIX в. (по письменным источникам)//
Материалы 1-го и 2-го симпозиумов по казахскому памятниковедению. Алматы–Атырау: «Агатай». С. 141-149.
Савельева Т.В., 1994. Оседлая культура северных склонов Заилийского Алатау в VIII-XIII вв. Алматы: Ғылым. 215 с.
Хабдулина М.К., 2019. Новое в изучении тасмолинской археологической культуры Сарыарки// Turkic Studies Journal. № 2, Т. 1. С. 21-33.
Шнэ В., 1894. Зимовка и другие постоянные сооружения кочевников Акмолинской области. Записки Западно-Сибирского отделения РГО. Кн. 17. Вып.1. С. 21-44.
