Кодикологическая и лингвистическая структура рукописи Китабу Булгат аль-Муштак фи Лугат ат-Турк ва аль-Кипчак


Просмотры: 25 / Загрузок PDF: 14

Авторы

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-131-146

Ключевые слова:

арабско-кипчакский словарь, историческая лингвистика, мам люкский период, тюркская филология, спряжение глаголов, исследование рукописей, Булгатил Муштак, тюркская этимология, средневековая лексикография, тюркские язы ки, сравнительная грамматика

Аннотация

В данной статье всесторонне рассматриваются лингвистические, кодикологические и структурные особенности рукописи XIV века Китаб Булгат аль-Муштак фи лугат ат-Турк ва аль-Кипчак, созданной Джамалиддином ат-Турки. Этот уникальный двуязычный глоссарий был составлен в Египте в период Мамлюков и изначально предназначался для арабоязычных ученых, которым необходимо было овладеть кипчакским вариантом тюркских языков. Несмотря на то, что рукопись имеет исключительное значение для исторической тюркологии, до настоящего времени она остаётся недостаточно изученной, и потому каждое новое исследование существенно расширяет представления о её содержании и значимости. Проведённое исследование основано на филологическом и сравнительном анализе, в ходе которого подробно изучены разделы имён и глаголов. В результате анализа выявлены как лексические соответствия, так и грамматические параллели между кипчакским тюркским и современными тюркскими языками. Структурно рукопись делится на две основные части – раздел имён и раздел глаголов, каждая из которых подразделяется на главы и подглавы.
Раздел имён охватывает широкий круг тематических словарей: от терминов, связанных с небесными телами, до слов повседневного обихода. Эти материалы представлены в виде парных арабско-кипчакских лексем, что подчёркивает дидактическое назначение текста. Раздел глаголов систематизирован по алфавиту арабской письменности. В нём приводятся иллюстрации формообразовательных и словообразовательных форм, которые обнаруживают разительные морфологические параллели с современными тюркскими глагольными системами. Особое внимание уделяется сложной структуре рукописи, включающей характерное ромбовидное расположение словарных пар, а также приёмам автора, направленным на сохранение семантической целостности и логической последовательности. Исследование выявило проблему утраченных листов: нарушение лексического порядка между последовательными страницами свидетельствует о том, что часть материала исчезла ещё до внесения пагинации. При этом нумерация, добавленная позднее, остаётся последовательной, что указывает на давность утраты. В целом работа подтверждает преемственность и устойчивость тюркской языковой традиции, а сама рукопись предстает важным связующим звеном между арабской и тюркской культурно-языковой средой. Полученные результаты имеют важное значение для исторического тюркского языкознания и кодикологических исследований, так как раскрывают особенности педагогического и лексикографического подхода автора. Работа углубляет понимание языковых контактов и преемственности в тюркском мире.

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.

Сведения об авторах

Ботир Джафаров, Наманганский государственный университет

доктор филологических наук, профессор кафедры английского языка и литературы

Барчиной Ганиева, Наманганский государственный университет

PhD докторант

Литература

Al Türk G., 2018. Kitābu bulġatu‟l-muştāḳ fì luġati‟t-Türk we‟l-Kıfçāḳ sözlüğünün içeriği ve eserdeki alıntı kelimeler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3). Р. 1444–1455.

Atalay B., 2006. Divanü Lûgat it-Türk, Vol. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 975-16-0405-2.

Aubakirova K., Jubatova B., Mustafayeva A., Mukhitdinov R., Zhiyekbayeva A., 2015. Written Manuscripts in Ancient Kipchak Language of 13–15th Centuries and Their Research Problems in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5 S1). P. 575–580. https://doi.org/10.5901/mjss.2015.v6n5s1p575.

Ganiyeva B., 2025a. “Kitabu Bulgatil Mushtaq fi Lugat at-Turk val Qifchaq” yozma obidasi. Fe’llar bobi. Ilmiy axborotnoma. Namangan davlat universiteti, Issue 2. P. 481–485.

Ganiyeva B., 2025b. Bulgatil Mushtaq qolyozmasining o‘rganilishiga oid nazariy qarashlar. Ta’lim tizimida innovatsiya, integratsiya va zamonaviy pedagogik texnologiyalar mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari (2025-yil 12-mart). Namangan: Business and Science Universiteti, 3-bolim. P. 287–291.

Ganiyeva B., 2025c. Grammatical Features in Turkic Written Monuments: A Comparative Analysis of Bulgatil Mushtaq and Tarjumon Turki. Integrativ va kompetensiyaviy yondashuv asosida chet tillarni oqitishning muammo va yechimlari mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari (2025-yil 12–13-may). I-qism. Namangan: “Vodiy media” nashriyoti. P. 217–225.

Jafarov B.; Ganiyeva B., 2024. Kitabu Bulghat al-Mushtaq fī Lughat al-Turk wa al-Qifchaq – A Written Monument of Turkic Peoples. Scientific Bulletin of Namangan State University, Issue 12. P. 424–428.

Malcolm Z., Andrew G., John M., 2018. Stargazing Under Suburban Skies: A Star-Hopper’s Guide. Springer International Publishing. 220 p. ISBN-13: 978-3-319-90115-2. https://doi.org/10.1007/978-3-319-90116-9.

Salan M., Karagözlü S., 2022. İmām Cemālu'd-dīn ebū Muḥammed ʿAbdullah et-Turkī Kitābu Bulġatu'l-Muştāḳ fi Luġāti't-Turk ve'l-Ḳifçāḳ Kastamonu Nüshası. Paradigma Akademi. Türkiye. ISBN: 978-625-8240-19-1.

Zajaczkowski A., 1938. Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (Époque de l‟État mamelouk). The Warsaw Society of Sciences and Letters, Oriental Commission Publication, No. 2, Warszawa.

Zajaczkowski A., 1954. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. II-e partie, Le Verbe. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe.

Zajaczkowski A., 1958. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. I-re partie, Le Nom. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe.

Zajaczkowski A., 1965. Chapitres choisis du vocabulaire arabe-kiptchak: ad-Durrat almuḍīʾa fi l-luġa at-turkiyya. Rocznik Orientalistyczny, Vol. I, 98.

Севортян Э., 1978. Этимологический словарь тюркских языков: общетюркские и межтюркские лексические основы. Том 2: на букву “Б”. Москва: Наука. 349 c.

Гаркавец Н., Туякбаев О.О., 2019. Китаб-и Маджму‛-и Тарджуман-и Турки ва ‛Аджами ва Мугали ва Фарси. Алматы: Баур. 603 c.

Reference

Al Türk G., 2018. Kitābu Bulġatu’l-Muštāq fī Luġati’t-Türk we’l-Kıfčāḳ sözlüğünün içeriği ve eserdeki alıntı kelimeler [The content of the dictionary Kitābu Bulġatu’l-Muštāq fī Luġati’tTürk we’l-Kıfčāḳ and borrowed words in the work]. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3). P. 1444–1455. [in Turkish].

Atalay B., 2006. Divanü Lûgat it-Türk, Vol. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 975-16-0405-2. [in Turkish].

Aubakirova K., Jubatova B., Mustafayeva A., Mukhitdinov R., Zhiyekbayeva A., 2015. Written Manuscripts in Ancient Kipchak Language of 13–15th Centuries and Their Research Problems in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5 S1), 575–580. https://doi.org/10.5901/mjss.2015.v6n5s1p575

Ganiyeva B., 2025a. “Kitabu Bulgatil Mushtaq fi Lugat at-Turk val Qifchaq” yozma obidasi. Fe’llar bobi [The written monument “Kitabu Bulgatil Mushtaq…”: Chapter on verbs]. Ilmiy axborotnoma, Namangan State University, Issue 2. P. 481–485. [in Uzbek].

Ganiyeva B., 2025b. “Bulgatil Mushtaq” qolyozmasining organilishiga oid nazariy qarashlar [Theoretical approaches to the study of the manuscript “Bulgatil Mushtaq”]. In: Proceedings of the International Scientific-Practical Conference “Ta’lim tizimida innovatsiya, integratsiya va zamonaviy pedagogik texnologiyalar” (March 12). Namangan: Business and

Science University, Section 3. P. 287–291. [in Uzbek].

Ganiyeva B., 2025c. Grammatical Features in Turkic Written Monuments: A Comparative Analysis of Bulgatil Mushtaq and Tarjumon Turki. In: Proceedings of the International Scientific-Practical Conference “Integrativ va kompetensiyaviy yondashuv asosida chet tillarni oqitishning muammo va yechimlari” (May 12–13). Part I. Namangan: Vodiy Media. P. 217–225.

Jafarov B., Ganiyeva B., 2024. Kitabu Bulghat al-Mushtaq fī Lughat al-Turk wa al-Qifchaq – A Written Monument of Turkic Peoples. Scientific Bulletin of Namangan State University, Issue 12. P. 424–428.

Zack M., Gannon A., McRoberts J., 2018. Stargazing Under Suburban Skies: A Star-Hopper’s Guide. Springer International Publishing. 220 p. ISBN-13: 978-3-319-90115-2. https://doi.org/10.1007/978-3-319-90116-9

Salan M., Karagözlü S., 2022. İmām Cemālu'd-dīn ebū Muḥammed ʿAbdullah et-Turkī: Kitābu Bulġatu'l-Muştāḳ fī Luġāti't-Turk ve'l-Ḳifçāḳ (Kastamonu Nüshası) [Imam Jamal adDin Abu Muhammad Abdullah at-Turki: Kitābu Bulghatu’l-Mushtāq fī Luġati’t-Turk wa’lQifchāq (Kastamonu manuscript)]. Türkiye: Paradigma Akademi. ISBN: 978-625-8240-19-1.

[in Turkish].

Zajaczkowski A., 1938. Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (Époque de l’État mamelouk) [Arabic manual of the language of the Turks and Kipchaks (Mamluk period)]. The Warsaw Society of Sciences and Letters, Oriental Commission Publication, No. 2, Warszawa. [in French].

Zajaczkowski A., 1954. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. II-e partie, Le Verbe [Arabic-Kipchak Vocabulary of the Mamluk Period: Verbs]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [in French].

Zajaczkowski A., 1958. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. I-re partie, Le Nom [Arabic-Kipchak Vocabulary of the Mamluk Period: Nouns]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [in French].

Zajaczkowski A., 1965. Chapitres choisis du vocabulaire arabe-kiptchak: ad-Durrat almuḍīʾa fi l-luġa at-turkiyya [Selected chapters from the Arabic-Kipchak vocabulary: ad-Durrat al-muḍīʾa in the Turkic language]. Rocznik Orientalistyczny, Vol. I, 98. [in French].

Sevortyan E.V., 1978. Ètimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov: obshchetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskie osnovy. Tom 2: na bukvu “B” [Etymological Dictionary of Turkic Languages: Common and Inter-Turkic Roots, Vol. 2: Letter “B”]. Moscow: Nauka. 349 p. [in Russian].

Garkavets N., Tuyakbayev O.O., 2019. Kitab-i Majmu‛-i Tarjuman-i Turki wa ‘Ajami wa Mugali wa Farsi. “Svodnaya kniga perevodchika po-tyurkski, i po-persidski, i po-mongolski, i na farsi” Khalila bin Mukhammada bin Yusufa al-Kunawi. Almaty: Baur. 603 p. [in Russian].

Загрузки

Опубликован

2025-12-19

Как цитировать

Джафаров B., & Ганиева B. (2025). Кодикологическая и лингвистическая структура рукописи Китабу Булгат аль-Муштак фи Лугат ат-Турк ва аль-Кипчак. Turkic Studies Journal, 7(4), 131–146. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-131-146

Выпуск

Раздел

Текстология тюркских письменных памятников