Codicological and linguistic structure of Kitabu Bulghatil al-Mushtaq  f i Lughat at-Turk wa-l-Qifchaq

Ботир Джафаров; Барчиной Ганиева

doi:10.32523/2664-5157-2025-4-131-146

Авторлар

Ботир Джафаров Наманган мемлекеттік университеті https://orcid.org/0000-0002-9983-3795
Барчиной Ганиева Наманган мемлекеттік университеті https://orcid.org/0009-0000-9392-4787

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-131-146

Кілт сөздер:

араб-қыпшақ сөздігі, тарихи тіл білімі, мәмлүк дәуірі, түркі филологиясы, етістік жіктелуі, қолжазба зерттеулері, Булғат әл-Мұштақ, түркі этимологиясы, ортаға сырлық лексикография, түркі тілдері, салыстырмалы грамматика

Аннотация

Бұл мақалада Жамаладдин әт-Түрки тарапынан XIV ғасырда жазылған Китабу Булғат әл-Мұштақ фи Луғат әт-Түрк уәл-Қыпшақ атты қолжазбаның тілдік, кодикологиялық және құрылымдық ерекшеліктері жан-жақты талданады. Мәмлүк кезеңінде Мысырда құрастырылған бұл қос тілді глоссарийдің басты мақсаты – араб тілді ғалымдарға қыпшақ тармағына жататын түркі тілін үйрету және оны жүйелі түрде меңгеруге мүмкіндік беру болған. Тарихи түркология саласында аса құнды ескерткіш ретінде бағаланғанымен, аталмыш қолжазба әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда толыққанды зерттелмей келеді, сондықтан оның маңызы ерекше назар аударуды қажет етеді. Зерттеу барысында қолжазбаның есімдер мен етістіктер бөлімдері филологиялық әрі салыстырмалы талдау әдістері арқылы қарастырылды. Осы талдаулар қыпшақ түркі тілі мен қазіргі түркі тілдері арасындағы лексикалық сәйкестіктер мен грамматикалық ұқсастық олардың әрқайсысы өз ішінде тарауларға және қосымша шағын бөлімдерге бөлінеді. Есімдер бөлімінде аспан денелеріне қатысты терминдерден бастап, тұрмыстық заттарға дейінгі кең ауқымды тақырыптық сөздер қамтылған. Бұл сөздер араб және қыпшақ тілдеріндегі балама жұптар арқылы берілген, сондықтан олар тілдік салыстыруға өте қолайлы. Етістіктер бөлімі араб әліпбиінің тәртібі бойынша жүйеленген және онда етістіктердің әртүрлі шақтардағы жіктелуі, сондай-ақ туынды формалары ұсынылған. Бұл мысалдар қазіргі түркі тілдерінің етістік жүйелерімен айқын морфологиялық параллельдер танытады. Зерттеу қолжазбаның педагогикалық маңызын, күрделі құрылымын және әсіресе сөз жұптарының ерекше ромб тәрізді орналасуын айқындайды. Сонымен қатар, автор семантикалық үйлесімділікті және етістіктердің бірізділігін сақтауда жүйелі тәсілдерді қолданғаны байқалады. Мақалада сондай-ақ қолжазбаның бастапқы құрылымын түсінуге кедергі келтіретін жоғалған немесе реті бұзылған парақтар мәселесіне де ерекше көңіл бөлінеді. Талдау нәтижесі көрсеткендей, бұл парақтар беттерге нөмір қойылмай тұрып-ақ жоғалған, өйткені “а” бетінің соңғы сөзі мен “b” бетінің алғашқы сөзі арасында логикалық байланыс сақталмаған. Алайда кейін қосылған нөмірлеу дұрыс ретпен берілген, бұл жойылған парақтардың нөмірлеу кезінде-ақ жоқ болғанын айғақтайды. Қорытындылай келе, филологиялық және салыстырмалы әдістер арқылы жүргізілген бұл зерттеу қолжазбаның түркі тілдерінің тарихи дамуы мен араб-түркі тілдік дәстүрлер арасындағы сабақтастықты сақтаудағы орны айрықша екенін дәлелдейді. Алынған нәтижелер мәмлүк кезеңіндегі араб-қыпшақ тілдік байланыстарын тереңірек түсінуге мүмкіндік беріп, түркі тілдерінің тарихи дамуын зерттеуге жаңа деректер ұсынады. Бұл еңбектің ғылыми маңызы – ортағасырлық глоссарийлердің педагогикалық және филологиялық дәстүрін айқындауда.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Ботир Джафаров, Наманган мемлекеттік университеті

филология ғылымдарының докторы, профессор, Ағылшын тілі мен әдебиеті кафедрасы

Барчиной Ганиева, Наманган мемлекеттік университеті

PhD докторанты

Әдебиет

Al Türk G., 2018. Kitābu bulġatu‟l-muştāḳ fì luġati‟t-Türk we‟l-Kıfçāḳ sözlüğünün içeriği ve eserdeki alıntı kelimeler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3). Р. 1444–1455.

Atalay B., 2006. Divanü Lûgat it-Türk, Vol. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 975-16-0405-2.

Aubakirova K., Jubatova B., Mustafayeva A., Mukhitdinov R., Zhiyekbayeva A., 2015. Written Manuscripts in Ancient Kipchak Language of 13–15th Centuries and Their Research Problems in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5 S1). P. 575–580. https://doi.org/10.5901/mjss.2015.v6n5s1p575.

Ganiyeva B., 2025a. “Kitabu Bulgatil Mushtaq fi Lugat at-Turk val Qifchaq” yozma obidasi. Fe’llar bobi. Ilmiy axborotnoma. Namangan davlat universiteti, Issue 2. P. 481–485.

Ganiyeva B., 2025b. Bulgatil Mushtaq qolyozmasining o‘rganilishiga oid nazariy qarashlar. Ta’lim tizimida innovatsiya, integratsiya va zamonaviy pedagogik texnologiyalar mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari (2025-yil 12-mart). Namangan: Business and Science Universiteti, 3-bolim. P. 287–291.

Ganiyeva B., 2025c. Grammatical Features in Turkic Written Monuments: A Comparative Analysis of Bulgatil Mushtaq and Tarjumon Turki. Integrativ va kompetensiyaviy yondashuv asosida chet tillarni oqitishning muammo va yechimlari mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari (2025-yil 12–13-may). I-qism. Namangan: “Vodiy media” nashriyoti. P. 217–225.

Jafarov B.; Ganiyeva B., 2024. Kitabu Bulghat al-Mushtaq fī Lughat al-Turk wa al-Qifchaq – A Written Monument of Turkic Peoples. Scientific Bulletin of Namangan State University, Issue 12. P. 424–428.

Malcolm Z., Andrew G., John M., 2018. Stargazing Under Suburban Skies: A Star-Hopper’s Guide. Springer International Publishing. 220 p. ISBN-13: 978-3-319-90115-2. https://doi.org/10.1007/978-3-319-90116-9.

Salan M., Karagözlü S., 2022. İmām Cemālu'd-dīn ebū Muḥammed ʿAbdullah et-Turkī Kitābu Bulġatu'l-Muştāḳ fi Luġāti't-Turk ve'l-Ḳifçāḳ Kastamonu Nüshası. Paradigma Akademi. Türkiye. ISBN: 978-625-8240-19-1.

Zajaczkowski A., 1938. Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (Époque de l‟État mamelouk). The Warsaw Society of Sciences and Letters, Oriental Commission Publication, No. 2, Warszawa.

Zajaczkowski A., 1954. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. II-e partie, Le Verbe. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe.

Zajaczkowski A., 1958. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. I-re partie, Le Nom. Warszawa: Państwowe Wydawn. Naukowe.

Zajaczkowski A., 1965. Chapitres choisis du vocabulaire arabe-kiptchak: ad-Durrat almuḍīʾa fi l-luġa at-turkiyya. Rocznik Orientalistyczny, Vol. I, 98.

Севортян Э., 1978. Этимологический словарь тюркских языков: общетюркские и межтюркские лексические основы. Том 2: на букву “Б”. Москва: Наука. 349 c.

Гаркавец Н., Туякбаев О.О., 2019. Китаб-и Маджму‛-и Тарджуман-и Турки ва ‛Аджами ва Мугали ва Фарси. Алматы: Баур. 603 c.

Reference

Al Türk G., 2018. Kitābu Bulġatu’l-Muštāq fī Luġati’t-Türk we’l-Kıfčāḳ sözlüğünün içeriği ve eserdeki alıntı kelimeler [The content of the dictionary Kitābu Bulġatu’l-Muštāq fī Luġati’tTürk we’l-Kıfčāḳ and borrowed words in the work]. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3). P. 1444–1455. [in Turkish].

Atalay B., 2006. Divanü Lûgat it-Türk, Vol. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 975-16-0405-2. [in Turkish].

Aubakirova K., Jubatova B., Mustafayeva A., Mukhitdinov R., Zhiyekbayeva A., 2015. Written Manuscripts in Ancient Kipchak Language of 13–15th Centuries and Their Research Problems in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5 S1), 575–580. https://doi.org/10.5901/mjss.2015.v6n5s1p575

Ganiyeva B., 2025a. “Kitabu Bulgatil Mushtaq fi Lugat at-Turk val Qifchaq” yozma obidasi. Fe’llar bobi [The written monument “Kitabu Bulgatil Mushtaq…”: Chapter on verbs]. Ilmiy axborotnoma, Namangan State University, Issue 2. P. 481–485. [in Uzbek].

Ganiyeva B., 2025b. “Bulgatil Mushtaq” qolyozmasining organilishiga oid nazariy qarashlar [Theoretical approaches to the study of the manuscript “Bulgatil Mushtaq”]. In: Proceedings of the International Scientific-Practical Conference “Ta’lim tizimida innovatsiya, integratsiya va zamonaviy pedagogik texnologiyalar” (March 12). Namangan: Business and

Science University, Section 3. P. 287–291. [in Uzbek].

Ganiyeva B., 2025c. Grammatical Features in Turkic Written Monuments: A Comparative Analysis of Bulgatil Mushtaq and Tarjumon Turki. In: Proceedings of the International Scientific-Practical Conference “Integrativ va kompetensiyaviy yondashuv asosida chet tillarni oqitishning muammo va yechimlari” (May 12–13). Part I. Namangan: Vodiy Media. P. 217–225.

Jafarov B., Ganiyeva B., 2024. Kitabu Bulghat al-Mushtaq fī Lughat al-Turk wa al-Qifchaq – A Written Monument of Turkic Peoples. Scientific Bulletin of Namangan State University, Issue 12. P. 424–428.

Zack M., Gannon A., McRoberts J., 2018. Stargazing Under Suburban Skies: A Star-Hopper’s Guide. Springer International Publishing. 220 p. ISBN-13: 978-3-319-90115-2. https://doi.org/10.1007/978-3-319-90116-9

Salan M., Karagözlü S., 2022. İmām Cemālu'd-dīn ebū Muḥammed ʿAbdullah et-Turkī: Kitābu Bulġatu'l-Muştāḳ fī Luġāti't-Turk ve'l-Ḳifçāḳ (Kastamonu Nüshası) [Imam Jamal adDin Abu Muhammad Abdullah at-Turki: Kitābu Bulghatu’l-Mushtāq fī Luġati’t-Turk wa’lQifchāq (Kastamonu manuscript)]. Türkiye: Paradigma Akademi. ISBN: 978-625-8240-19-1.

[in Turkish].

Zajaczkowski A., 1938. Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (Époque de l’État mamelouk) [Arabic manual of the language of the Turks and Kipchaks (Mamluk period)]. The Warsaw Society of Sciences and Letters, Oriental Commission Publication, No. 2, Warszawa. [in French].

Zajaczkowski A., 1954. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. II-e partie, Le Verbe [Arabic-Kipchak Vocabulary of the Mamluk Period: Verbs]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [in French].

Zajaczkowski A., 1958. Vocabulaire arabe-kiptchak de l'époque de l'état mamelouk: Bulġat al-muštāq fī luġat at-Turk wa-l-Qifžāq. I-re partie, Le Nom [Arabic-Kipchak Vocabulary of the Mamluk Period: Nouns]. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [in French].

Zajaczkowski A., 1965. Chapitres choisis du vocabulaire arabe-kiptchak: ad-Durrat almuḍīʾa fi l-luġa at-turkiyya [Selected chapters from the Arabic-Kipchak vocabulary: ad-Durrat al-muḍīʾa in the Turkic language]. Rocznik Orientalistyczny, Vol. I, 98. [in French].

Sevortyan E.V., 1978. Ètimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov: obshchetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskie osnovy. Tom 2: na bukvu “B” [Etymological Dictionary of Turkic Languages: Common and Inter-Turkic Roots, Vol. 2: Letter “B”]. Moscow: Nauka. 349 p. [in Russian].

Garkavets N., Tuyakbayev O.O., 2019. Kitab-i Majmu‛-i Tarjuman-i Turki wa ‘Ajami wa Mugali wa Farsi. “Svodnaya kniga perevodchika po-tyurkski, i po-persidski, i po-mongolski, i na farsi” Khalila bin Mukhammada bin Yusufa al-Kunawi. Almaty: Baur. 603 p. [in Russian].