О слове bolmačï в тюркских языках


Просмотры: 202 / Загрузок PDF: 3

Авторы

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-228-241

Ключевые слова:

ранние среднетюркские тексты, bolmačï, многообразие значения, современные тюркские языки, казахский, карачаево-балкарский, урумский, морфемная структура слова, аффикс -čï, лексикализация грамматического значения

Аннотация

Статья посвящена анализу слова bolmačï, которое до сих пор не было объектом внимания исследователей и которое редко встречается в раннесреднетюркских текстах. Лексема, по мнению исследователей, имеет несколько значений, и некоторые из них прямо противоположны по смыслу: «невозможный, тщетный, напрасный, не[1]нужный, неважный», а также значения «быть, есть». Задача данной статьи раскрыть многообразие значений слова в его исторических прошлом и современных тюркских языках, определить его доминатное значение, а также проанализировать его морфемную структуру.Анализ статьи структурно разделён на три части. В первой части осуществлена выборка всех употреблений bolmačï из исторических текстов Караханидских, Хорезмийских и Кыпчакских памятников и рассматриваются значения лексемы, чаще всего обусловленные контекстом. Более того, даются интерерпретации этих значений разными исследователями, и автор статьи также предлагает свои альтернативные толкования, когда данные значения не соответствуют контексту предложения. Во второй части анализа раскрываются значения bolmačï в современных тюркских языках. Для определения доминатного значения и лексико-семантических вариантов слова используются толковые словари различных тюркских языков. Выявлено, что исследуемая лексема до сих пор широко употребляется в различных вариантах в казахском (bolmačï), карачаево-балкарском (bolmačï) и урумском (bolmačï) языках. В современных тюркских языках лексическое значение слова варьируется: «маленький», «мало», «незначительный», «бессмысленный», «пустой», «напрасный», «никчемный», «недостаточный», «ненужный», «отрицательный», «ложный» и другие, а также лексико-семантические варианты слова меняются в зависимости от контекста В третьей части – исследуется морфемная структура bolmačï, состоящая из корневой основы bol- (быть) + -ma (формообразующего аффикса отрицания) + -čï (сло[1]образовательного аффикса). Особое внимание уделяется трансформации значения аффикса -čï, происхождение и грамматическая функция которого до сих пор дисуссионны. Обобщая различные точки зрения ученых, автор статьи утверждает, что изначально -čï был формообразующим аффиксом и служил для образования причастий будущего времени, который присоединялся к отрицательным глаголам. В процессе исторического развития тюркских языков грамматическое значение аффикса подверглось лексикализации и приобрело словообразовательное значение. В выводах автор также отмечает, что bolmačï в настоящее время функционирует как самостоятельное прилагательное и должно быть включено в тюркские словари как номинативное именование. 

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.

Биография автора

Рагип Мухаммед, Эгейский университет

PhD, кафедра тюркских языков и диалектов

Литература

Гаркавец А., 2002. Кыпчакское письменное наследие. том І. Каталог и тексты памятников армянским письмом. Алматы: Дешт-и Кыпчак. 1084 с.

Гаркавец А., 2010. Кыпчакское письменное наследие. Tом ІIІ. Кыпчакский словарь по армянописным памятникам XVI-XVII веков. Алматы: Баур-Касеан. 1802 с.

Насилов Д.М., 2016. Заметки о показателе «глагольное имя + -čï» в истории тюркских языков. Тюркские языки 20. С. 179-185.

Argunşah M. & Güner, G., 2015. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. 1079 p.

Ata A., 1997. Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 616 p.

Barutçu S., 2001. Türkçede enklitik edatlar üzerine: çI / çU. Kök Araştırmalar Dergisi 2. P. 75-86.

Berta Á., 1996. Deverbale wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 698 p.

Boeschoten H., 2022. A dictionary of Early Middle Turkic. Boston: Brill. 596 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004525191

Eraslan K., 2012. Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 664 р.

Erdal M., 2004. A Grammar of Old Turkic. Boston: Brill. 575 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789047403968

Gabain A., 1959. Die Sprache des Codex Cumanicus. In: Deny, Jean & Grønbech, Kaare & Scheel, Helmuth & Togan, Zeki Velidi (eds.) Philologiae Turcicae Fundamenta 1. Р. 46-73.

Aquis Mattiacis: Steiner.

Garkavets A., 2000. Urumskiy Slovnik. Alma-Ata: Baur. 631 p.

Grønbech K., 1942. Komanisches wörterbuch: Türkischer wortindex zu Codex Cumanicus. Copenhagen: Einar Munksgaard. 315 p.

Guzelanï Ž. & Ahmatlanï İ. & Žappulanï A., (eds.) 1996. Ḳaračay-Malḳar Tilni Aŋïlatma sözlügü. Nalʻčik: El-Fa. Vol. 1. 1022 p.

Karamanlıoğlu A., 1994. Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu. 164 p.

Kuun C.G., 1880. Codex Cumanicus, bibliothecæ Ad Templum Divi Marci Venetiarum. Primum Ex Integro Editit Prolegomenis Notis Et Compluribus Glossariis Instruxit Comes Géza Kuun. Budapestini: Editio Scient Academiæ Hung. 398 p.

Schinkewitz J., 1947. Rabàÿzì sentaksı [Rabàÿzì syntax], (Trans. Sabit S. Paylı). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. 122 p.

Süyerḳụlova, B. & Žanụzaḳ, T. & Žụbaeva, O., (eds.) 2011. Ḳazaḳ Ädebi Tịlịnịŋ Sözdịgị.

Almaty: Ḳazaḳstan respublikasï bịlịm ǰȧne γïłị̈ ŋm ministịrlịgị & A. Bawutursïnułï atïndaγï ̣tị̣l bịlịmị institutï. Vol. 3. 744 p.

Tekin Ş., 1992. “Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Tekin T., 1968. A grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: India Universitey. 419 p.

Tekin T., 2003. Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. 272 p.

Toparlı R., 1992. Iršād al-mulūk wa's-salāṭin. Ankara: Türk Dil Kurumu. 627 p.

Ünlü S., 2012. Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. 716 p.

Ünlü S., 2018. Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur'an tercümesi TİEM 73, Türkiye Türkçesi mealli karşılaştırmalı Kur'ân-ı Kerîm. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları. 450 р.

Zajączkowski A., 1961. Najstarsza wersja Turecka Ḫusräv u Şīrīn Quṭba III. 3 Vols., Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Reference

Garkavets A., 2002. Kypčakskoe pisʻmennoe nasledie. tom І. Katalog i Teksty Pamjatnikov Armjanskim Pisʻmom [Qypchaq written heritage. Volume I. catalogue and texts of monuments written in Armenian script]. Almaty: Dešt-i Kypčak. 1084 p. [in Russian].

Garkavets A., 2010. Kypčakskoe pisʻmennoe nasledie. tom ІIІ. Kypčakskii Slovarʻ. Po Armjanopisʻmennym Pamjatnikam XVI-XVII Vekov. [Qypchaq written heritage. volume III. Qypchaq dictionary on memorials of XVI-XVII centuries written by Armenian script]. Almaty: Baur – Kasean. 1802 p. [in Russian].

Nasilov D.M., 2016. Zametki o Pokazatele “Glagol'noe İmja + -čï” v İstorii Tjurkskich Jaz'kov, [Remarks on the formative of consisting of “a verbal noun and -čï” in the history of Turkic languages] Turkic languages 20. P. 179-185. [in Russian]. DOI: https://doi.org/10.13173/TL/2016/2/179

Argunşah M. & Güner, G., 2015. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. 1079 p. [in Turkish].

Ata A., 1997. Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I. [The stories of the prophets], Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 616 p. [in Turkish].

Barutçu S., 2001. Türkçede enklitik edatlar üzerine: çI / çU [On the Turkish enclitics: çI / çU]. Kök Araştırmalar Dergisi 2. P. 75-86. [in Turkish].

Berta Á., 1996. Deverbale wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen [Deverbal word formation in Middle Kipchak Turkic]. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 698 p. [in German].

Boeschoten H., 2022. A dictionary of Early Middle Turkic. Boston: Brill. 596 p.Eraslan K., 2012. Eski Uygur Türkçesi grameri [A grammar of Old Uygur Turkic]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 664 p. [in Turkish].

Erdal M., 2004. A Grammar of Old Turkic. Boston: Brill. 575 p.Gabain, A., 1959. Die Sprache des Codex Cumanicus [The language of Codex Cumanicus]. In: Deny, Jean & Grønbech, Kaare & Scheel, Helmuth & Togan, Zeki Velidi (eds.) Philologiae Turcicae Fundamenta 1. Р. 46-73. Aquis Mattiacis: Steiner. [in German].

Garkavets A., 2000. Urumskiy Slovnik [A dictionary of Urum]. Alma-Ata: Baur. 631 p. [in Russian].

Grønbech K., 1942. Komanisches wörterbuch: Türkischer wortindex zu Codex Cumanicus [Koman dictionary: Turkic word index for Codex Cumanicus]. Copenhagen: Einar Munksgaard. 315 p. [in German].

Guzelanï Ž. & Ahmatlanï İ. & Žappulanï A., (eds.) 1996. Ḳaračay-Malḳar Tilni Aŋïlatma sözlügü [Comprehensive dictionary of Karachay-Malkar language]. Nalʻčik: El-Fa. Vol. 1. 1022 p. [in Karachay Balkar].

Karamanlıoğlu A., 1994. Kıpçak Türkçesi grameri [A grammar of Kipchak Turkic]. Ankara: Türk Dil Kurumu. 164 p. [in Turkish].

Kuun C.G., 1880. Codex Cumanicus, bibliothecæ Ad Templum Divi Marci Venetiarum. Primum Ex Integro Editit Prolegomenis Notis Et Compluribus Glossariis Instruxit Comes Géza Kuun. Budapestini: Editio Scient Academiæ Hung. 398 p. [in Latin].

Schinkewitz J., 1947. Rabàÿzì sentaksı [Rabàÿzì syntax], (Trans. Sabit S. Paylı). İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi. 122 p. [in Turkish].

Süyerḳụlova, B. & Žanụzaḳ, T. & Žụbaeva, O., (eds.) 2011. Ḳazaḳ Ädebi Tịlịnịŋ Sözdịgị [A dictionary of Kazakh literary language]. Almaty: Ḳazaḳstan respublikasï bịlịm ǰȧne γïłị̈ ŋm ministịrlịgị & A. Bawutursïnułï atïndaγï ̣tị̣l bịlịmị institutï [Ministry of Education and ̣Science of the Republic of Kazakhstan & Ahmet Bawutursïnułï Language Institution]. Vol. 3. 744 p. [in Kazakh].

Tekin Ş., 1992. “Eski Türkçe” [Old Turkic]. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. [in Turkish].

Tekin T., 1968. A grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: India Universitey. 419 p. Tekin T., 2003. Orhon Türkçesi grameri [A grammar of Orkhon Turkic]. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9. 272 p. [in Turkish].

Toparlı R., 1992. Iršād al-mulūk wa's-salāṭin [The guidance of the kings and sultans]. Ankara: Türk Dil Kurumu. 627 p. [in Turkish].

Ünlü S., 2012. Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü [A dictionary of Khwarezm and Golden Horde Turkic]. Konya: Eğitim Yayınevi. 716 p. [in Turkish].

Ünlü S., 2018. Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-altı transkribeli Kur'an tercümesi TİEM 73, Türkiye Türkçesi mealli karşılaştırmalı Kur'ân-ı Kerîm [The first interlinear translition of the Qur'an in Karakhanid Turkic, Comparative Quran with Türkiye Turkish meaning]. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları. 450 p. [in Turkish].

Zajączkowski A., 1961. Najstarsza wersja Turecka Ḫusräv u Şīrīn Quṭba III [The oldest Turkic version of Khusraw and Shīrīn by Quṭb]. 3 vols., Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. [in Polish].

Загрузки

Опубликован

2025-09-23

Как цитировать

Мухаммед R. (2025). О слове bolmačï в тюркских языках. Turkic Studies Journal, 7(3), 228–241. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-228-241

Выпуск

Раздел

Тюркские языки