Жүніс Әміре «Диуанындағы» фоно-семантикалық бірліктер  және олардың қазіргі түркі тілдеріндегі қолданыстары

Сенбек Утебеков; Жанар Сүйінжанова

doi:10.32523/2664-5157-2025-4-196-213

Авторлар

Сенбек Утебеков Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті https://orcid.org/0000-0003-3557-6758
Жанар Сүйінжанова Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті https://orcid.org/0000-0003-4036-9016

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-196-213

Кілт сөздер:

Жүніс Әміре, Диуан, ғазал, фоно семантикалық сабақтастық, Көне Анадолы түрікшесі, түрік тілі, оғыз тілдері, қазақ тілі, түркі тілдері, сопылық әдебиет

Аннотация

Мақалада Анадолы түріктерінің мәдени өміріне ерекше әсер еткен және түрік әдеби тілінің қалыптасуына үлкен үлес қосқан сопылық
әдебиеттің ірі өкілі Жүніс Әміренің (XIII-XIV ғасырлар) «Диуан» атты поэтикалық жинағындағы жалпытүркілік лексикалық қабатқа кешенді лингвистикалық талдау жасалады. Жүніс Әміренің тілі арқылы қазақ және түрік әдеби тілі әлі толық қалыптаспай тұрған тарихи кезеңдегі жазба мұралардың тілін талдау арқылы қазіргі түркі тілдері арасындағы тарихи-тілдік сабақтастықты, фонетикалық, морфологиялық және семантикалық ұқсастықтарды анықтау мақсаты алдыңғы орынға шығады. Зерттеу барысында «Диуанда» кездесетін, қазіргі түрік әдеби тілінде архаизм, диалектизм немесе халықтық форма ретінде танылып, қолданыстан шығып қалған, алайда қазақ тілінде белсенді түрде қолданылып келе жатқан 50-ден астам сөз іріктеліп, тарихи-салыстырмалы әдіс негізінде тілдік тұрғыдан талданады. Бұл сөздердің фонетикалық (дыбыс сәйкестіктері, алмасулар, редукция мен метатеза), морфологиялық (түбір мен қосымшалардың тарихи формалары), сондай-ақ семантикалық дамуы жан-жақты сараланады. Мысалға алынған сөздердің түрік тіліндегі көне және диалектілік формалары мен қазіргі қазақ тіліндегі тұлғалары өзара салыстырыла отырып, олардың арғы тегі – көне түркі, Қарахан, Хорезм, қыпшақ, қарлұқ және шағатай дәуіріне тән лексикалық жүйелермен байланысы көрсетіледі. Мақалада дыбыстық сәйкестік заңдылықтарына ерекше назар аударылады: мысалы, т ~ д, ш ~ с, ж ~ й, ү ~ е, ұ ~ ы, ғ ~ ø, в ~ у дыбыстарының орын алмасуы арқылы сөздердің тарихи даму жолы көрсетіледі. Сонымен қатар, «Диуанда» оғыз тілінің элементтерімен қатар, қыпшақ және қарлұқ тілдеріне тән белгілердің аралас көрініс табуы, бұл шығарма тілінің бір ғана диалектінің шеңберінде емес, көпқабатты лингвистикалық жүйеге негізделгенін дәлелдейді. Түркі әдебиетінің ортағасырлық өкілі ретінде Жүніс Әміренің тілі тек сопылық поэзияның рухани мазмұнын ғана емес, сондай-ақ түркі халықтарының ортақ тілдік қорын, мәдени жады мен тарихи сабақтастығын да бойына сіңірген. Осы тұрғыдан алғанда, ақын шығармашылығы түркі тілдері арасындағы ішкі диахрониялық үдерістерді зерттеу үшін таптырмас лингвистикалық дерек көзі болып табылады. Мақала нәтижесінде алынған деректер түркі халықтарының ортақ лексикалық қорының сақталуы мен жойылу себептерін, жеке тілдердегі сөздердің даму бағытын, сондай-ақ әдеби тілдерге тән нормалардың қалайша қалыптасқанын зерделеуге мүмкіндік береді. Жүніс Әміре «Диуаны» сынды ескерткіштердің тілін салыстыра зерттеу арқылы қазіргі түркі тілдерінің арасындағы байланыстарды жүйелі ғылыми негізде анықтауға болатыны дәлелденеді.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Сенбек Утебеков, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

PhD, түрік филологиясы кафедрасы, филология факультеті

Жанар Сүйінжанова, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

филология ғылымдарының кандидаты, қазақ филологиясы кафедрасы, филология факультеті

Әдебиет

Бекетов Б., 1992. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан. 128 бет.

Досқараев Ж., 1963. Кейбір фонетикалық құбылыстар жайында. ҚТТ мен ДМ, 5-шығуы.

Ибраев Ш., 2024. Юнус Эмре мұрасындағы сопылық мотивтердің Абай поэзиясындағы трансформациясы жайындa. Түркология. № 1(117). Б. 2-11.

Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011. Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты. 751 б.

Қамзабекұлы Д., 2021. Юнус Эмре және Шәкәрім: сабақтастық сипаты. Түркістан. № 28 (1405). 15 шілде. Б. 1-4.

Қосымова Г., 2022. Юнус Эмре және Абай: “Сүю” концептісі. Абай. № 2. Б. 31-39.

Малов С.Е., 1951. Памятники древнетюркской письменности. Москва-Ленинград: Изд-во Академии Наук СССР. 452 б.

Нілібаев Ә., 1996. Юнус Емре. Таңдамалы өлеңдер. Алматы: Нұрлы әлем. 133 б.

Нұржанов С., 2020. Юнус Эмре. Өлеңдер. Нұрсұлтан: Фолиант. 159 б.

Отарбаев М., 2018. Юнус Эмре. Жырлар. Алматы: Ан Арыс. 447 б.

Утебеков С., Қыдырбаева Ү., 2024. «Диуани хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты. Ясауи университетінің хабаршысы, № 1 (131). Б. 149-162.

Ысқақов Д., 2022. Жүніс Әміре мен Абай: Рухани сабақтастық. Uluslararası Yunus Emre Sosyal bilimler dergisi. №5. S. 1-7.

Abdullayev A., 1991. Yunus Emre ve Azerbaycan Dili. Türk Dili Aylık Dil Dergisi. Aralık, Sayı: 480. S. 500-505.

Akar A., 2012. Türkiye Türkçesinin Kuruluşu ve Yunus Emre. Türk Yurdu Dergisi. Sayı: 297. S. 58-61.

Akar A., 2013. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken. 336 s.

Akdemir Y., 2013. Yunus Emre’de Kelime Kadrosu. Turkish Studies. Sayı: 8/9. S. 429-458

Aksan D., 2004. Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Ünal Ofset. 249 s.

Atalay B., 1986. Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 887 s.

Caferoğlu A., 1931. Ebu Hayyan Kitâb Al-İdrâk Li Lisân Al-Atrâk. İstanbul: Evkaf. 186 s.

Caferoğlu A., 1972. Yunus Emre’de Arkaik Unsurlar. TDED. Sayı: 10. S. 1-107

Caferoğlu A., 2011. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. 320 s.

Cin A., Babacan V., 2013. Yunus Emre’nin Risaletü’n-Nushiyye’si ve Divan’ı Üzerine Yeni Bir İnceleme. Mediterranean Journal Of Humanities. №III/2. S. 53-69.

Datlı D., 2014. Risaletü’n-Nushiye’deki Arkaik Kelimelerin Tespiti Ve Kelime Türlerine Göre Sınıflandırılması. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs. Eskişehir. S. 639-659.

Dede B., 1990. Yunus Emre’Nin Eserlerinin Tahlili. Doktora Tez. Bursa: Uludağ Üniversitesi. 493 s.

Gemalmaz E., 1991. Yunus Emre’nin Şiirlerindeki Dil Özellikleri. Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri. 15-16 Ekim. Erzurum. S. 1-6.

Gölpınarlı A., 1934. Yunus Emre’de Öz Türkçe Kelimeler. Türkiyat Mecmuası. №4. S. 265-280.

Gölpınarlı A., 1943. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Akçağ. 403 s.

Güzel A., 2003. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ. 455 s.

Eskeyeva M., 2021. Yunus Emre ile Abay Kunanbayev Eserlerindeki Dinî Değerlerin

Sürekliliği. Yunus Emre’nin Vefatına 700. Yıl Dönümü Anısına Uluslararası Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu. 12-14 Temmuz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. S. 585-590.

Kasım N., 1969. Tam ve Tekmil Yunus Emre Divanı. İstanbul: Marif. 368 s.

Khourchid S., 1991. La Langue de Yunus Emre conttibution A L’histoire du Turc Pre Ottoman. Ankara: Atatürk Kültür Bakanlığı. 578 p.

Köksal M.F., 2014. Yunus Emre Divanı’nın Yeni Bir Nüshası ve Yunus’un Yayımlanmamış Şiirleri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. №30. S. 161-192.

Köprülü F., 1976. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 420 s.

Kurmanbaiulı Sh., Adilov M., 2023. Abay, Yunus Emre ve Ahmet Yesevi’nin dilindeki Türk Lehçeleri Arası Dilsel Özellikler. Türk Kültürü ve Hacı Baktaş Veli Araştırma Dergisi. №105. S. 313-333.

Kültüral Z., 2022. Anadolu’da Türkçenin Oluşumunda Yunus Emre’nin Rölü. Yunus Emre (Hayatı-Düşünceleri-Eserleri). Ankara: TBMM Basımevi. S. 453-466.

Masala A., 1971. Yunus Emre’de İnsan Sevgisi. Çağrı Dergisi. №165. 1971. S. 12-18.

Özgür C., 2001. Yunus Emre’nin Kullandığı Farklı İki Türkçe. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt II. №1. S. 91-103.

Paçacıoğlu B., 2016. VII-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit. 816 s.

Tatçı M. 2008., Yunus Emre Divanı. Tenkitli Metin. İstanbul: Turizm ve Kültür Bakanlığı. 706 s.

Tatçı M. 2013., Yûnus Emre. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 43. Ankara: Türkiye Diyanet vakfı. S. 600-606.

Tatçı M., Gürelli S., 1992. Yunus Emre Bibliyografiyası. Ankara: Milli Kütüphane. 104 s.

Timurtaş F.K., 1972. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Kervan Kitapcılık. 370 s.

Türkçe Sözlük, 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2244 s.

Uysal İ.N., 2017. Yunus Emre Divanı Karaman Nüshası. İstanbul: Kesit. 499 s.

Uysal İ.N., 2022. Yunus Emre Araştırmalarının Bugünkü Durumu ve Tek Nüshaya Dayalı

Divan Nesirlerinin Gerekliliği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. № 55. S. 1-19.

Yıldırım Z., Shahrouz A., 2022. Yunus Emre’nin Söz Hazinesinde Türkmen Türkçesinin

Yansımaları. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı. 13-16 Eylül. S. 1213-1220.

Reference

Beketov B., 1992. Qaraqalpaq qazaqtarynyñ tili [The language of the Qaraqalpaq Kazakhs]. Almaty: Rauan. 128 p. [in Kazakh].

Dosqaraev J., 1963. Keybir fonetikalyq qubylystar jaiynda [About some phonetic phenomena]. QTT men DM. 5-shyguy. [in Kazakh].

İbraev Sh., 2024. Yunus Emre Murasyndagy Sopylyq Motifterdiñ Abay Poeziyasyndagı Transformatsiyasy Jayında [About the transformation of Sufi motifs in Abai's poetry from the legacy of Yunus Emre]. Turcology. 1(117). 2-11 p. [in Kazakh]. DOI: https://doi.org/10.59358/ayt.1437705

Qаzаq Ädebi Tiliniñ Sözdigi [Dictionary of the Kazakh Literary Language]. 2011. Аlmаtı: А. Bаytursınоv Аtındаğı Til Bilimi Institutı. 752 p. [in Kazakh].

Qamzabekuly D., 2021. Yunus Emre jane Shakarim: Sabaqtastyq Sipaty [Yunus Emre and Shakarim: nature of continuity]. Turkistan. 28(1405). P. 1-4. [in Kazakh].

Qosymova G., 2022. Yunus Emre jäne Abay: “Süyüu” Kontseptisi [Yunus Emre and Abai: “Love” concept]. Abay. № 2. P. 31-39. [in Kazakh].

Malov S., 1951. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti [Monuments of ancşent Turkic writing]. Moscow-Leningrad: Akademii Nauk SSSR. 452 p. [in Russian].

Nilibaev Ä., 1996. Yunsu Emre. Tañdamaly Öleñder [Selected poems]. Almaty: Nurly älem. 133 p. [in Kazakh].

Nurzhanov S., 2020. Yunus Emre. Öleñder [Poems]. Almaty: Folyant. 159 p. [in Kazakh].

Otarbaev M., 2018. Yunus Emre. Zhyrlar [Poems]. Almaty: An Arys. 447 p. [in Kazakh].

Utebekov S., Qydyebaev U., 2024. “Diwani hikmettegi” keybir dauyssyz fonemalardyñ köne tiptik jäne qazirgi sipaty [Ancıent Typıcal and Modern Character of Some Consonant Phonemes in “Diwanı hikmet”]. Iasaui universitetinin habarshysy [Bulletin of Yassawi University], 1 (131). P. 149-162. [in Kazakh]. DOI: https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13

Ysqaqov D., 2022. Jünis ämire men Abay: Ruhani sabaqtastyq [Yunis Amire and Abay: spiritual continuity], Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi [International Yunus Emre Journal of Social Sciences], 5. P. 1-7. [in Kazakh].

Abdullayev A., 1991. Yunus Emre ve Azerbaycan dili [Yunus Emre and the Azerbaijani Language], Türk Dili Dergisi [Journal of Turkish Language]. 480. P. 500-505. [in Turkish].

Akar A., 2012. Türkiye Türkçesinin Kuruluşu ve Yunus Emre [The Establishment of Turkish in Türkiye and Yunus Emre], Türk Yurdu Dergisi [Turkish Home]. 297. P. 58-61. [in Turkish].

Akar A., 2013. Türk Dili Tarihi [Turkish language history]. İstanbul: Ötüken. 336 p. [in Turkish].

Akdemir Y., 2013. Yunus Emre’de kelime kadrosu [Word cast in Yunus Emre], Turkish Studies, Vol. 8/9. P. 429-458. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.5128

Aksan D., 2004. Türkçenin Söz Varlığı [Vocabulary of Turkish]. Ankara: Ünal Ofset. 249 p. [in Turkish].

Atalay B., 1986. Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 887 p. [in Turkish].

Caferoğlu A., 1931. Ebu Hayyan Kitâb al-İdrâk li Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf. 186 p. [in Turkish].

Caferoğlu A., 1972. Yunus Emre’de Arkaik Unsurlar [Archaic Elements in Yunus Emre]. TDED. 10. P. 1-107. [in Turkish].

Caferoğlu A., 2011. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü [Old Uyghur Turkish Dictionary]. Ankara: Türk dil kurumu. 320 p. [in Turkish].

Cin A., Babacan V., 2013. Yunus Emre’nin Risaletü’n-Nushiyye’si ve Divan’ı Üzerine Yeni Bir İnceleme [A New Study on Yunus Emre’s Risaletü’n-Nushiyye and Divan]. Mediterranean Journal of Humanities. №III/2. P. 53-69. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.13114/MJH/201322470

Datlı D., 2014. Risaletü’n-Nushiye’deki Arkaik Kelimelerin Tespiti ve Kelime Türlerine Göre Sınıflandırılması [Detection of archaic words in Risaletü'n-Nushiye and classification according to word types]. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması [Summit of the Wise Men of the Turkic World: Meeting of the Sultans of the Heart]. 26-28 May.

Eskişehir. P. 639-659. [in Turkish].

Dede B., 1990. Yunus Emre’nin eserlerinin tahlili [Analysis of Yunus Emre’s poems]. Doktora Tez. Bursa: Uludağ Üniversitesi. 493 p. [in Turkish].

Gemalmaz E., 1991. Yunus Emre’nin şiirlerindeki dil özellikleri [Language features in Yunus Emre's poems]. Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri [Yunus Emre Symposium Proceedings]. 15-16 October. Erzurum. P 1-6. [in Turkish].

Gölpınarlı A., 1934. Yunus Emre’de Öz Türkçe Kelimeler [Pure Turkish Words in Yunus Emre], Türkiyat mecmuası [Journal of Turkology]. 4. P. 265-280. [in Turkish].

Gölpınarlı A., 1943. Yunus Emre Divanı [Yunus Emre Divan]. İstanbul: Akçağ. 403 p. [in Turkish].

Güzel A., 2003. Türk halk Edebiyatı El Kitabı [Handbook of Turkish folk literature]. Ankara: Akçağ. 455 p. [in Turkish].

Eskeyeva M., 2021. Yunus Emre ile Abay Kunanbayev Eserlerindeki Dinî Değerlerin

Sürekliliği [The Continuity of Religious Values in the Works of Yunus Emre and Abay Kunanbayev]. Yunus Emre’nin Vefatına 700. Yıl Dönümü Anısına Uluslararası Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu [International Symposium on the Formation of Turkish as a Written Language in Anatolia in Memory of the 700th Anniversary of Yunus Emre's Death], 12-14 July. Ankara. P. 585-590. [in Turkish].

Kasım N., 1969. Tam ve tekmil Yunus Emre divanı [The complete Yunus Emre divan]. İstanbul: Marif. 368 p. [in Turkish].

Khourchid S., 1991. La Langue de Yunus Emre Conttibution A L’Histoire Du Turc Pre Ottoman. Ankara: Atatürk Kültür Bakanlığı. 578 p.

Köksal M.F., 2014. Yunus Emre Divanı’nın yeni bir nüshası ve Yunus’un yayımlanmamış şiirleri [A new copy of Yunus Emre's Divan and Yunus's unpublished poems]. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi [Journal Culture Studies Journal]. 30. P. 161-192. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.24058/tki.360

Köprülü F., 1976. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar [The first mystics in Turkish literature]. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 420 p. [in Turkish].

Kurmanbaiulı Sh., Adilov M., 2023. Abay, Yunus Emre ve Ahmet Yesevi’nin Dilindeki Türk Lehçeleri Arası Dilsel Özellikler [Linguistic Features Between Turkic Languages in the works of Abay, Yunus Emre and Ahmad Yasawi]. Türk Kültürü ve Hacı Baktaş Veli Araştırma Dergisi [Turkish Culture and Hacı Bektas Veli Research]. 105. P. 313-333. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.34189/hbv.105.015

Kültüral Z., 2022. Anadolu’da Türkçenin Oluşumunda Yunus Emre’nin Rölü. Yunus Emre (Hayatı-Düşünceleri-Eserleri). [Yunus Emre's Role in the Formation of Turkish in Anatolia. Yunus Emre (His Life-Thoughts-Works)] Ankara: TBMM Basımevi. P. 453-466. [in Turkish].

Masala A., 1971. Yunus Emre’de İnsan Sevgisi [Love of Humanity in Yunus Emre]. Çağrı Dergisi. №165. P. 12-18 [in Turkish].

Özgür C., 2001. Yunus Emre’nin Kullandığı Farklı İki Türkçe [Two different Turkish used by Yunus Emre], Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi [Eskişehir Osmangazi University Journal of Social Sciences]. II. 1. P. 91-103. [in Turkish].

Paçacıoğlu B., 2016. VII-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı [Vocabulary Between the 7th and 16th Centuries]. İstanbul: Kesit. 816 p. [in Turkish].

Tatçı M., 2008. Yunus Emre Divanı. Tenkitli Metin [Yunus Emre Divan. Critical text]. İstanbul: Turizm ve Kültür Bakanlığı. 706 p. [in Turkish].

Tatçı M., 2013. Yûnus Emre. TDV İslâm Ansiklopedisi [TDV Islamic Encyclopedia]. 43. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. P. 600-606. [in Turkish].

Tatçı M., Gürelli S., 1992. Yunus Emre Bibliyografiyası [Yunus Emre Bibliography]. Ankara: Milli Kütüphane. 104 p. [in Turkish].

Timurtaş F.K., 1980. Yunus Emre Divanı [Yunus Emre Divan]. İstanbul: Kervan Kitapcılık. 370 p. [in Turkish].

Türkçe Sözlük [Turkish Dictionary]. 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2244 р. [in Turkish].

Uysal İ.N., 2017. Yunus Emre Divanı Karaman nüshası [Yunus Emre Divan Karaman copy]. İstanbul: Kesit. 499 p. [in Turkish].

Uysal İ.N., 2022. Yunus Emre Araştırmalarının Bugünkü Durumu ve Tek Nüshaya Dayalı Divan Nesirlerinin Gerekliliği [The current status of Yunus Emre Studies and the Necessity of Divan Prose Based on a Single Copy]. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi [Selcuk University Journal of Turkish Studies]. 55. P. 1-19. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.21563/sutad.1163205

Yıldırım Z., Shahrouz A., 2022. Yunus Emre’nin Söz Hazinesinde Türkmen Türkçesinin Yansımaları [Reflections of Turkmen Turkish in Yunus Emre's vocabulary]. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı [Proceedings Book of the 9th International Turkology Congress], 13-16 September. P. 1213-1220. [in Turkish]. DOI: https://doi.org/10.26650/PB/AA10AA14.2023.001.080