«Хұсрау уа Шырын» материалы негізіндегі орта ғасырлық  сөздіктің тарихи-лексикографиялық құндылығы

Мырзаберген Малбақұлы; Айнұр Сейтбекова

doi:10.32523/2664-5157-2024-2-174-191

Авторлар

Мырзаберген Малбақұлы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
Айнұр Сейтбекова А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-174-191

Кілт сөздер:

түркі лексикографиясы, қазақ лексикографиясы, тарихи салыстырмалы сөздік, диахронды зерттеу, синхронды зерттеу, жазба ескерткіш, лексика

Аннотация

Мақалада XIV ғасырға тиесілі Құтбтың «Хұсрау уа Шырын» материалы негізінде 1979 жылы белгілі кеңес түркологы Ә.Нәжіп тарапынан жазылған «Түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы сөздігі» талданады. Ғалымның атап өтуі бойынша, сөздіктің
жазылуына Алтын орда дәуірінің өзге де қыпшақ ескерткіштері – Хорезмидің «Нахдж әл-Фарадис» және «Мұхаббат-наме» материалдары да пайдаланылған. Айтылған ақпараттың дәлдігі тұрғысында мақалада «Нахдж әл-Фарадис» еңбегінен фрагменттер келтіріледі. Мақала авторлары Ә.Нәжіпті көне шығыс білгірі ретінде тани отырып, терең тарихи-мәдени білімін, ғылыми-практикалық тәжірибесінің
молдығын, түпнұсқадан ескерткіш мәтіндерін оқудағы қабілетін, иран және түркі
тілдерін меңгергендігін атап өтеді. Авторлардың пікірінше, шығыс қолжазбаларының
мол қорына қол жеткізу, дәл осы қолжазбаларды зерттеу бағытындағы күнделікті
тынымсыз еңбек ғалымның мүмкіндіктерін аша түсті және тарихи тұрғыда ареалды
мәдени және тілдік байланысты ашып көрсететін бірегей тарихи-салыстырмалы оғыз-қыпшақ сөздігінің жасалуына жол ашты. Ә.Нәжіп салыстырмалы-тарихи әдісті пайдалана отырып, түркі тілдерінің ортақ лексика-грамматикалық бірліктерін
анықтап, ескі қыпшақ пен қазіргі қыпшақ тілдерінің (қазақ, қарақалпақ, ноғай және т.б.) ортақтығын ашып көрсетті. Осы тұрғыда сөздікте антропонимдер, этнонимдер,
топонимдер, өзге тақырыптық топтар, сондай-ақ олардың сөз формалары, сөз тіркестері мен туынды сөздер қамтылған. Сондай-ақ лексемалардың семантикалық талдауы мен олардың мағыналық топтарға жіктелуінің маңызы зор.
Мақала авторларының пайымдауынша, «Хұсрау уа Шырын» ескерткіші негізінде
жасалған түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы сөздігі түркі, қыпшақ тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінің тарихи лексикографиясын жан-жақты ашып көрсетеді.

Автор туралы мәлімет

Мырзаберген Малбақұлы, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты

филология ғылымдарының докторы, бас ғылыми қызметкер

Айнұр Сейтбекова, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты

филология ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер

Әдебиет

Зайончковский А.К., 1967. К изучению средневековых памятников тюркской письменности (XI-XVI вв.) // Вопросы языкознания, №6. С. 10-14.

Ибатов А., 1974. Қутбтың «Хусрау уа Шірін» поэмасының сөздігі. Алматы: «Ғылым» баспасы. 278 б.

Малбақұлы М., 2015. Сөздік және сөзтаным мәселелері. Алматы. 316 б.

Наджип Э.Н, 1979. Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века. М. 480 с.

Наджип Э.Н., 2012. Тюркоязычный памятник XIV-го века «Нахдж ал-Фарадис» и его язык. Туркестан. 448 с.

Сабыр М.Б., 2004. Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (XIV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). Алматы: Қазақ университеті. 315 б.

Тенишев Э.Р., 1970. Место кыпчакского (половецкого, куманского) и печенежского языков среди современных тюркских языков // Известия АН КазССР. Серия общественная. №5. С. 78-81.

Tuna O.N., 1989. Sümer – Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı meselesi. Elazığ. S.

-293.

Zajaczkowski A.K., 1954. Zabytek jezykowy ze Zlotej Ordy «Husrev u Sirin» Qutba. Warszawa. P. 45-123.

Zajaczkowski A.K., 1958. Najstarsza wersja turecka «Husrav u Sirin» Qutba. Cz.I – Tekst. Warszawa; Cz.II. Facsimile. Warszawa. 304 p.

Zajaczkowski A.K., 1961. Najstarsza wersja turecka «Husrav u Sirin» Qutba. Cz.III. Slownik.

Warszawa. 322 p.