Фоносемантические единицы в «Дивани» Юнуса Эмре и их преемственность в современных тюркских языках
Просмотры: 26 / Загрузок PDF: 13
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-196-213Ключевые слова:
Юнус Эмре, Диван, газель, фоносемантическая преемственность, древнеанатолийско-тюркский, турецкий язык, огузские языки, казахский язык, тюркские языки, суфийская литератураАннотация
В статье проводится лингвистический анализ общетюркского лексического пласта в поэтическом сборнике «Диван» Юнуса Эмре (XIII-XIV века), выдающегося представителя суфийской литературы, который оказал особое влияние на культурную жизнь анатолийских турок и внёс большой вклад в формирование турецкого литературного языка. Анализируя язык письменных памятников исторического периода, когда казахский и турецкий литературные языки ещё не были полностью сформированы, ставится цель выявить историко-лингвистическую преемственность, фонетические, морфологические и семантические сходства современных тюркских языков. В процессе написания статьи было выбрано более 50 слов из «Дивана», которые в современном турецком литературном языке считаются архаизмами, диалектизмами или устаревшими словами и вышли из употребления, но при этом активно используются в казахском языке. Эти слова анализируются с лингвистической точки зрения на основе историко-сравнительного метода. Всесторонне исследуется их фонетическое (соответствия звуков, замены, редукция и метатеза) оформление, морфемно-структурный анализ включает рассмотрение исторической эволюции корневых и аффиксальных морфем, а также прослеживается семантическое развитие слова в диахроническом аспекте. Древние и диалектные формы слов, взятых в качестве примеров, сравниваются с их современными формами в казахском языке и демонстрируется их связь с лексическими системами древнетюркской, караханидской, хорезмской, кыпчакской, карлукской и чагатайской времён. Особое внимание в статье уделяется закономерностям звуковых соответствий: например, историческое развитие слова прослеживается через фонетические изменения, отражающие эволюцию звукового состава: т ~ д, ш ~ с, ж ~ й, ү ~ е, ұ ~ ы, ғ ~ ø, в ~ у. Кроме того, смешанное проявление в «Диване» элементов огузского языка наряду с признаками кыпчакских и карлукских языков доказывает, что язык этого произведения основан на многоуровневой лингвистической системе, а не на рамках одного диалекта. Язык Юнуса Эмре как средневекового представителя турецкой литературы отражает не только духовное содержание суфийской поэзии, но и общую языковую систему, культурную память и историческую преемственность тюркских народов. С этой точки зрения творчество поэта является незаменимым лингвистическим источником для изучения внутренних диахронических процессов в тюркских языках. Полученные в результате статьи данные позволяют изучить причины сохранения и исчезновения общего лексического фонда тюркских народов, рассматривается направление эволюции слов в отдельных языках, а также процесс формирования норм, характерных для литературного языка. Обосновывается, что систематическое и научно обоснованное сравнительное изучение языка памятников, таких, как «Диван» Юнуса Эмре, позволяет выявить закономерные связи между диахронией и синхронией тюркских языков.
Скачивания
Литература
Бекетов Б., 1992. Қарақалпақ қазақтарының тілі. Алматы: Рауан. 128 бет.
Досқараев Ж., 1963. Кейбір фонетикалық құбылыстар жайында. ҚТТ мен ДМ, 5-шығуы.
Ибраев Ш., 2024. Юнус Эмре мұрасындағы сопылық мотивтердің Абай поэзиясындағы трансформациясы жайындa. Түркология. № 1(117). Б. 2-11.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі, 2011. Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты. 751 б.
Қамзабекұлы Д., 2021. Юнус Эмре және Шәкәрім: сабақтастық сипаты. Түркістан. № 28 (1405). 15 шілде. Б. 1-4.
Қосымова Г., 2022. Юнус Эмре және Абай: “Сүю” концептісі. Абай. № 2. Б. 31-39.
Малов С.Е., 1951. Памятники древнетюркской письменности. Москва-Ленинград: Изд-во Академии Наук СССР. 452 б.
Нілібаев Ә., 1996. Юнус Емре. Таңдамалы өлеңдер. Алматы: Нұрлы әлем. 133 б.
Нұржанов С., 2020. Юнус Эмре. Өлеңдер. Нұрсұлтан: Фолиант. 159 б.
Отарбаев М., 2018. Юнус Эмре. Жырлар. Алматы: Ан Арыс. 447 б.
Утебеков С., Қыдырбаева Ү., 2024. «Диуани хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты. Ясауи университетінің хабаршысы, № 1 (131). Б. 149-162.
Ысқақов Д., 2022. Жүніс Әміре мен Абай: Рухани сабақтастық. Uluslararası Yunus Emre Sosyal bilimler dergisi. №5. S. 1-7.
Abdullayev A., 1991. Yunus Emre ve Azerbaycan Dili. Türk Dili Aylık Dil Dergisi. Aralık, Sayı: 480. S. 500-505.
Akar A., 2012. Türkiye Türkçesinin Kuruluşu ve Yunus Emre. Türk Yurdu Dergisi. Sayı: 297. S. 58-61.
Akar A., 2013. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken. 336 s.
Akdemir Y., 2013. Yunus Emre’de Kelime Kadrosu. Turkish Studies. Sayı: 8/9. S. 429-458
Aksan D., 2004. Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Ünal Ofset. 249 s.
Atalay B., 1986. Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 887 s.
Caferoğlu A., 1931. Ebu Hayyan Kitâb Al-İdrâk Li Lisân Al-Atrâk. İstanbul: Evkaf. 186 s.
Caferoğlu A., 1972. Yunus Emre’de Arkaik Unsurlar. TDED. Sayı: 10. S. 1-107
Caferoğlu A., 2011. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. 320 s.
Cin A., Babacan V., 2013. Yunus Emre’nin Risaletü’n-Nushiyye’si ve Divan’ı Üzerine Yeni Bir İnceleme. Mediterranean Journal Of Humanities. №III/2. S. 53-69.
Datlı D., 2014. Risaletü’n-Nushiye’deki Arkaik Kelimelerin Tespiti Ve Kelime Türlerine Göre Sınıflandırılması. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs. Eskişehir. S. 639-659.
Dede B., 1990. Yunus Emre’Nin Eserlerinin Tahlili. Doktora Tez. Bursa: Uludağ Üniversitesi. 493 s.
Gemalmaz E., 1991. Yunus Emre’nin Şiirlerindeki Dil Özellikleri. Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri. 15-16 Ekim. Erzurum. S. 1-6.
Gölpınarlı A., 1934. Yunus Emre’de Öz Türkçe Kelimeler. Türkiyat Mecmuası. №4. S. 265-280.
Gölpınarlı A., 1943. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Akçağ. 403 s.
Güzel A., 2003. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ. 455 s.
Eskeyeva M., 2021. Yunus Emre ile Abay Kunanbayev Eserlerindeki Dinî Değerlerin
Sürekliliği. Yunus Emre’nin Vefatına 700. Yıl Dönümü Anısına Uluslararası Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu. 12-14 Temmuz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. S. 585-590.
Kasım N., 1969. Tam ve Tekmil Yunus Emre Divanı. İstanbul: Marif. 368 s.
Khourchid S., 1991. La Langue de Yunus Emre conttibution A L’histoire du Turc Pre Ottoman. Ankara: Atatürk Kültür Bakanlığı. 578 p.
Köksal M.F., 2014. Yunus Emre Divanı’nın Yeni Bir Nüshası ve Yunus’un Yayımlanmamış Şiirleri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. №30. S. 161-192.
Köprülü F., 1976. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 420 s.
Kurmanbaiulı Sh., Adilov M., 2023. Abay, Yunus Emre ve Ahmet Yesevi’nin dilindeki Türk Lehçeleri Arası Dilsel Özellikler. Türk Kültürü ve Hacı Baktaş Veli Araştırma Dergisi. №105. S. 313-333.
Kültüral Z., 2022. Anadolu’da Türkçenin Oluşumunda Yunus Emre’nin Rölü. Yunus Emre (Hayatı-Düşünceleri-Eserleri). Ankara: TBMM Basımevi. S. 453-466.
Masala A., 1971. Yunus Emre’de İnsan Sevgisi. Çağrı Dergisi. №165. 1971. S. 12-18.
Özgür C., 2001. Yunus Emre’nin Kullandığı Farklı İki Türkçe. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt II. №1. S. 91-103.
Paçacıoğlu B., 2016. VII-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit. 816 s.
Tatçı M. 2008., Yunus Emre Divanı. Tenkitli Metin. İstanbul: Turizm ve Kültür Bakanlığı. 706 s.
Tatçı M. 2013., Yûnus Emre. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 43. Ankara: Türkiye Diyanet vakfı. S. 600-606.
Tatçı M., Gürelli S., 1992. Yunus Emre Bibliyografiyası. Ankara: Milli Kütüphane. 104 s.
Timurtaş F.K., 1972. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Kervan Kitapcılık. 370 s.
Türkçe Sözlük, 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2244 s.
Uysal İ.N., 2017. Yunus Emre Divanı Karaman Nüshası. İstanbul: Kesit. 499 s.
Uysal İ.N., 2022. Yunus Emre Araştırmalarının Bugünkü Durumu ve Tek Nüshaya Dayalı
Divan Nesirlerinin Gerekliliği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. № 55. S. 1-19.
Yıldırım Z., Shahrouz A., 2022. Yunus Emre’nin Söz Hazinesinde Türkmen Türkçesinin
Yansımaları. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı. 13-16 Eylül. S. 1213-1220.
Reference
Beketov B., 1992. Qaraqalpaq qazaqtarynyñ tili [The language of the Qaraqalpaq Kazakhs]. Almaty: Rauan. 128 p. [in Kazakh].
Dosqaraev J., 1963. Keybir fonetikalyq qubylystar jaiynda [About some phonetic phenomena]. QTT men DM. 5-shyguy. [in Kazakh].
İbraev Sh., 2024. Yunus Emre Murasyndagy Sopylyq Motifterdiñ Abay Poeziyasyndagı Transformatsiyasy Jayında [About the transformation of Sufi motifs in Abai's poetry from the legacy of Yunus Emre]. Turcology. 1(117). 2-11 p. [in Kazakh].
Qаzаq Ädebi Tiliniñ Sözdigi [Dictionary of the Kazakh Literary Language]. 2011. Аlmаtı: А. Bаytursınоv Аtındаğı Til Bilimi Institutı. 752 p. [in Kazakh].
Qamzabekuly D., 2021. Yunus Emre jane Shakarim: Sabaqtastyq Sipaty [Yunus Emre and Shakarim: nature of continuity]. Turkistan. 28(1405). P. 1-4. [in Kazakh].
Qosymova G., 2022. Yunus Emre jäne Abay: “Süyüu” Kontseptisi [Yunus Emre and Abai: “Love” concept]. Abay. № 2. P. 31-39. [in Kazakh].
Malov S., 1951. Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti [Monuments of ancşent Turkic writing]. Moscow-Leningrad: Akademii Nauk SSSR. 452 p. [in Russian].
Nilibaev Ä., 1996. Yunsu Emre. Tañdamaly Öleñder [Selected poems]. Almaty: Nurly älem. 133 p. [in Kazakh].
Nurzhanov S., 2020. Yunus Emre. Öleñder [Poems]. Almaty: Folyant. 159 p. [in Kazakh].
Otarbaev M., 2018. Yunus Emre. Zhyrlar [Poems]. Almaty: An Arys. 447 p. [in Kazakh].
Utebekov S., Qydyebaev U., 2024. “Diwani hikmettegi” keybir dauyssyz fonemalardyñ köne tiptik jäne qazirgi sipaty [Ancıent Typıcal and Modern Character of Some Consonant Phonemes in “Diwanı hikmet”]. Iasaui universitetinin habarshysy [Bulletin of Yassawi University], 1 (131). P. 149-162. [in Kazakh].
Ysqaqov D., 2022. Jünis ämire men Abay: Ruhani sabaqtastyq [Yunis Amire and Abay: spiritual continuity], Uluslararası Yunus Emre Sosyal Bilimler Dergisi [International Yunus Emre Journal of Social Sciences], 5. P. 1-7. [in Kazakh].
Abdullayev A., 1991. Yunus Emre ve Azerbaycan dili [Yunus Emre and the Azerbaijani Language], Türk Dili Dergisi [Journal of Turkish Language]. 480. P. 500-505. [in Turkish].
Akar A., 2012. Türkiye Türkçesinin Kuruluşu ve Yunus Emre [The Establishment of Turkish in Türkiye and Yunus Emre], Türk Yurdu Dergisi [Turkish Home]. 297. P. 58-61. [in Turkish].
Akar A., 2013. Türk Dili Tarihi [Turkish language history]. İstanbul: Ötüken. 336 p. [in Turkish].
Akdemir Y., 2013. Yunus Emre’de kelime kadrosu [Word cast in Yunus Emre], Turkish Studies, Vol. 8/9. P. 429-458. [in Turkish].
Aksan D., 2004. Türkçenin Söz Varlığı [Vocabulary of Turkish]. Ankara: Ünal Ofset. 249 p. [in Turkish].
Atalay B., 1986. Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 887 p. [in Turkish].
Caferoğlu A., 1931. Ebu Hayyan Kitâb al-İdrâk li Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf. 186 p. [in Turkish].
Caferoğlu A., 1972. Yunus Emre’de Arkaik Unsurlar [Archaic Elements in Yunus Emre]. TDED. 10. P. 1-107. [in Turkish].
Caferoğlu A., 2011. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü [Old Uyghur Turkish Dictionary]. Ankara: Türk dil kurumu. 320 p. [in Turkish].
Cin A., Babacan V., 2013. Yunus Emre’nin Risaletü’n-Nushiyye’si ve Divan’ı Üzerine Yeni Bir İnceleme [A New Study on Yunus Emre’s Risaletü’n-Nushiyye and Divan]. Mediterranean Journal of Humanities. №III/2. P. 53-69. [in Turkish].
Datlı D., 2014. Risaletü’n-Nushiye’deki Arkaik Kelimelerin Tespiti ve Kelime Türlerine Göre Sınıflandırılması [Detection of archaic words in Risaletü'n-Nushiye and classification according to word types]. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması [Summit of the Wise Men of the Turkic World: Meeting of the Sultans of the Heart]. 26-28 May.
Eskişehir. P. 639-659. [in Turkish].
Dede B., 1990. Yunus Emre’nin eserlerinin tahlili [Analysis of Yunus Emre’s poems]. Doktora Tez. Bursa: Uludağ Üniversitesi. 493 p. [in Turkish].
Gemalmaz E., 1991. Yunus Emre’nin şiirlerindeki dil özellikleri [Language features in Yunus Emre's poems]. Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri [Yunus Emre Symposium Proceedings]. 15-16 October. Erzurum. P 1-6. [in Turkish].
Gölpınarlı A., 1934. Yunus Emre’de Öz Türkçe Kelimeler [Pure Turkish Words in Yunus Emre], Türkiyat mecmuası [Journal of Turkology]. 4. P. 265-280. [in Turkish].
Gölpınarlı A., 1943. Yunus Emre Divanı [Yunus Emre Divan]. İstanbul: Akçağ. 403 p. [in Turkish].
Güzel A., 2003. Türk halk Edebiyatı El Kitabı [Handbook of Turkish folk literature]. Ankara: Akçağ. 455 p. [in Turkish].
Eskeyeva M., 2021. Yunus Emre ile Abay Kunanbayev Eserlerindeki Dinî Değerlerin
Sürekliliği [The Continuity of Religious Values in the Works of Yunus Emre and Abay Kunanbayev]. Yunus Emre’nin Vefatına 700. Yıl Dönümü Anısına Uluslararası Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu [International Symposium on the Formation of Turkish as a Written Language in Anatolia in Memory of the 700th Anniversary of Yunus Emre's Death], 12-14 July. Ankara. P. 585-590. [in Turkish].
Kasım N., 1969. Tam ve tekmil Yunus Emre divanı [The complete Yunus Emre divan]. İstanbul: Marif. 368 p. [in Turkish].
Khourchid S., 1991. La Langue de Yunus Emre Conttibution A L’Histoire Du Turc Pre Ottoman. Ankara: Atatürk Kültür Bakanlığı. 578 p.
Köksal M.F., 2014. Yunus Emre Divanı’nın yeni bir nüshası ve Yunus’un yayımlanmamış şiirleri [A new copy of Yunus Emre's Divan and Yunus's unpublished poems]. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi [Journal Culture Studies Journal]. 30. P. 161-192. [in Turkish].
Köprülü F., 1976. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar [The first mystics in Turkish literature]. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 420 p. [in Turkish].
Kurmanbaiulı Sh., Adilov M., 2023. Abay, Yunus Emre ve Ahmet Yesevi’nin Dilindeki Türk Lehçeleri Arası Dilsel Özellikler [Linguistic Features Between Turkic Languages in the works of Abay, Yunus Emre and Ahmad Yasawi]. Türk Kültürü ve Hacı Baktaş Veli Araştırma Dergisi [Turkish Culture and Hacı Bektas Veli Research]. 105. P. 313-333. [in Turkish].
Kültüral Z., 2022. Anadolu’da Türkçenin Oluşumunda Yunus Emre’nin Rölü. Yunus Emre (Hayatı-Düşünceleri-Eserleri). [Yunus Emre's Role in the Formation of Turkish in Anatolia. Yunus Emre (His Life-Thoughts-Works)] Ankara: TBMM Basımevi. P. 453-466. [in Turkish].
Masala A., 1971. Yunus Emre’de İnsan Sevgisi [Love of Humanity in Yunus Emre]. Çağrı Dergisi. №165. P. 12-18 [in Turkish].
Özgür C., 2001. Yunus Emre’nin Kullandığı Farklı İki Türkçe [Two different Turkish used by Yunus Emre], Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi [Eskişehir Osmangazi University Journal of Social Sciences]. II. 1. P. 91-103. [in Turkish].
Paçacıoğlu B., 2016. VII-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı [Vocabulary Between the 7th and 16th Centuries]. İstanbul: Kesit. 816 p. [in Turkish].
Tatçı M., 2008. Yunus Emre Divanı. Tenkitli Metin [Yunus Emre Divan. Critical text]. İstanbul: Turizm ve Kültür Bakanlığı. 706 p. [in Turkish].
Tatçı M., 2013. Yûnus Emre. TDV İslâm Ansiklopedisi [TDV Islamic Encyclopedia]. 43. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. P. 600-606. [in Turkish].
Tatçı M., Gürelli S., 1992. Yunus Emre Bibliyografiyası [Yunus Emre Bibliography]. Ankara: Milli Kütüphane. 104 p. [in Turkish].
Timurtaş F.K., 1980. Yunus Emre Divanı [Yunus Emre Divan]. İstanbul: Kervan Kitapcılık. 370 p. [in Turkish].
Türkçe Sözlük [Turkish Dictionary]. 2005. Ankara: Türk Dil Kurumu. 2244 р. [in Turkish].
Uysal İ.N., 2017. Yunus Emre Divanı Karaman nüshası [Yunus Emre Divan Karaman copy]. İstanbul: Kesit. 499 p. [in Turkish].
Uysal İ.N., 2022. Yunus Emre Araştırmalarının Bugünkü Durumu ve Tek Nüshaya Dayalı Divan Nesirlerinin Gerekliliği [The current status of Yunus Emre Studies and the Necessity of Divan Prose Based on a Single Copy]. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi [Selcuk University Journal of Turkish Studies]. 55. P. 1-19. [in Turkish].
Yıldırım Z., Shahrouz A., 2022. Yunus Emre’nin Söz Hazinesinde Türkmen Türkçesinin Yansımaları [Reflections of Turkmen Turkish in Yunus Emre's vocabulary]. 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiriler Kitabı [Proceedings Book of the 9th International Turkology Congress], 13-16 September. P. 1213-1220. [in Turkish].
Загрузки
Опубликован
Как цитировать
Выпуск
Раздел
Лицензия
Copyright (c) 2025 Turkic Studies Journal

Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution-NonCommercial» («Атрибуция — Некоммерческое использование») 4.0 Всемирная.



















