Арал-Каспий аймағындағы керуен-көш бағыттарындағы қоныстар мен құдықтар: ортағасырлардан – ХХ ғасыр басына дейін
Қаралымдар: 10 / PDF жүктеулері: 9
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-76-105Кілт сөздер:
Үстірт, Доңызтау, дәстүрлі технология, ортағасыр, құдық этимологиясы, құдық топонимикасы, қатынас жолдары, керуен жолы, көш жолы, халықтық білімАннотация
Қоңырат – Қарақобда арасын жалғастыратын қатынас жолы Арал-Каспий аралығын, Аралдың оңтүстік және солтүстік-батысын,
Оңтүстік және Солтүстік Үстірт, Ақтөбе қаласының оңтүстігіндегі Қарақобда өзені аралығын қамтиды. Арал-Каспий аңғарына «Тұран жазығы» аталған кең байтақ қазақ жерінің бір бөлігі енеді. Геосаяси тұрғыдан ірі тарихи-мәдени ареалдар Орталық Азия, Алтай-Саян шатқалы, Кавказ, Шығыс Еуропаны жалғаған тарихи магистралды жолдар Еуропа мен Азия арасындағы қарым-қатынасты жүзеге
асырған. Арал-Каспий аймағының шөлді, құрғақ, экожүйесінің аса күрделі жерлерімен өткен жолдардың қалыптасу тарихы толық
зерттелмеген тақырыпқа жатады. Арал-Каспий аймағындағы тарихи дәуірлерде Орталық Азия мен Батыс арасын байланыстырған қатынас жолдары ХХ ғасырдың 20-30 жылдарының арасына дейін қолданыста болған. Ортағасырлық керуен жолдарының бір бөлігі
ХІХ-ХХ ғасырдың бас кезінде Орталық Азия мен Орынбор арасы арқылы Шығыс Еуропаға шығатын сауда жолына қызмет еткен. Қоңырат Хиуа, Үргеніштен шыққан сауда керуенінің алғашқы бекеті болған.
Қатынас жолдары бағыты, мақсатына қарай керуен және көш
жолдары болып бөлінді. Үстірт үстінен өткен Қоңырат – Қарақобда
қатынас жолының бойындағы Ақсай, Ащыайрық, Тұщыайрық,
Қайнар, Тасастау мерзімдік қонысының топонимикасын зерттеу
барысында құдықтарды құжаттау, сақталу деңгейін сараптау жүзеге
асты. Орталық Азия мен ортағасырлық Қызылқала, Кетікқала
арасын жалғап жатқан керуен жолының да оңтүстік бөлігі осы көш жолымен түйісті. Ортағасырлық керуен жолдарының белгілі
бір бөліктері мал шаруашылығында көш жолдары ретінде қызмет еткен. Керуен-көш жолдарының екіге бөлінетін жол айрықтары керуеншілердің саудаэкономикалық мақсатына, көшпелілердің мерзімдік қоныстарын игеруіне қарай қалыптасқан. Қоңырат – Қарақобда керуен-көш жолының оңтүстік бөлігі «Қасқажол» деп аталған.
Құдық этимологиясы мен тарихи топонимикасының еліміздің тарихы мен мәдениетіне, этнографиясына беретін деректік маңызы зор. Қазақ халқы ландшафты дәстүрлі
игерудегі құдық қазу ісінің көне білімін бүгінгі күнге сақтап жеткізген. Құдықтың құрылысының күрделілігімен, адам атымен, жергілікті ландшафт ерекшелігімен, белгілі
бір оқиғамен байланысты қалыптасқан этимологиясы, кәсіптік, аймақтық сөздер қазақ
этнолингвистикасының маңызды қорын құрайды. Құдық байырғы қатынас жолдарында
суат қана емес, маңызды бекет ролін атқарды. Тарихи дәуірлерде қолданыста болған
қатынас жолдарының бойындағы құдықтардың ерекшелігі жергілікті ландшафтқа сай
қалыптасты. Ұзақ бағыттардағы қара жолдарды игеруді ұйымдастыру – қазақ халқының
табиғатпен етене өмір сүруі мен жер-суды тануының нәтижесі.
Әдебиет
Арнольди М.В., 1885. В Закаспийском крае в 1877 году. Воспоминания офицера. СПб.: Типография Департамента Уделов. 44 с.
Әжіғали С.Е., 2015. Ақтөбе облысының аса көрнекті архитектуралық ескерткіштері: фотокөрме. Ғылыми-ақпараттық басылым. Алматы-Ақтөбе. 52 б.
Беляевский Н.А., 1885. Путь от залива Цесаревича через Усть-Урт до Кунграда. Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. СПб.: Военная типография. С. 1-89.
Будагов Л.З., 1871. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык. Т.2. [К-Н] / Сост. Лазарь Будагов. СПб.: тип. Имп. АН. 415 с.
Валиханов Ч.Ч., 1985. Собрание сочинений в пяти томах. Том 4. Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии. 458 с.
Вялов О.С., 1934. Колодцы и источники Устюрта. Известия ГГО. Т.6. №1. С.146-176.
Гродеков Н.И., 1883. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов. Санкт-Петербург: Тип. В.С. Балашова. Издание редакции исторического журнала «Русская старина». 345+65 с. / http://militera.lib.ru/h/grodekov_ni/09.html (Қаралған күні: 01.04.2025).
Едилхан А.М., 2013. О колодцах Мангыстау. Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. №1. С. 91-108.
Жаңбыршыұлы Т., 2001. Мен айтайын – бабаңнан. Алматы: Үш қиян. 308 б.
Залесский Б., 1991. Қазақ сахарасына саяхат. Алматы: «Өнер» баспасы. 132 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар, атауларының дәстүрлі жүйесі, 2017. 5 томдық энциклопедия. Т. 3. ҚРМОМ. Алматы: Әлем Даму Интеграция. 845 б.
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, 2005. Құрастырған: Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ш.Сарыбаев, А.Үдербаев және т.б. Алматы: Арыс. 824 б.
Карутц Р., 1911. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке / Пер с нем. Е.Петри. СПб.: Издание А.Ф.Девриева. 188 с.
Койчубаев Е., 1974. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана / АН КазССР. Ин-т языкознания. Алма-Ата: Наука. 274 с.
Конкашпаев Г.К., 1963. Словарь казахских географических названий. Алма-Ата: АН.КазССР. 184 с.
Көшімова Б.Ә., 2010. Маңғыстау өңірі жер-су атауларының түсіндірме сөздігі. Алматы: Нұрлы әлем. 238 б.
Леваневский М.А., 1894. Очерки киргизских степей Эмбенского уезда. Вып. ІV. Т.1.
Ломакин Н.П., 1873. О полуострове Мангышлаке и путях оттуда в разные пункты Закаспийского края. Записки Кавказского отдела ИРГО. Кн. VIII. Тифлис. С. 1-42.
Маг-Гахан, 1875. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. М.: Университетская типография Катков и К. 304 с.
Манылов Ю.П., Юсупов Н.Ю., 1982. Караван-сарай Центрального Устюрта (в пределах Каракалпакской АССР). Советская археология, №1. С.170-182.
Маргулан А.Х., 1949. Древние караванные пути через пустыню Бетпакдала // Вестник Академии наук КазССР. Алматы. С. 68-77.
Махмұд Қашқари., 1997. Түрік тілінің сөздігі (Диуани лұғат-ит-түрік). 3 томдық. Алматы: Хант. 528 б.
Мұқанов С., 1974. Таңдамалы шығармалар. 16 томдық. Т.15. Халық мұрасы. Алматы: Қазақстан. 236 б.
Рычков Н.П., 1772. Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацкой степи в 1771 г. СПб. 104 с.
Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков, 1980. Материалы к историкоэтнографическому атласу. Алма-Ата: Наука. 256 с. + 4 карта.
Эверсман Э.А., 1840. Естественная история Оренбурского края. Часть 1. Оренбург: Типография Казанского университета. 413 с.
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
