Эпос «Манас» киргизов Китая. Материалы к исследованию

Тынчтыкбек Чоротегин (Чороев)

doi:10.32523/2664-5157-2025-4-233-241

Авторлар

Тынчтыкбек Чоротегин (Чороев) Жүсіп Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-2833-3160

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-233-241

Кілт сөздер:

түркі эпосы «Манас», эпостың нұсқалары, Қытайдағы қырғыз диаспорасы, манасшы (әпсана айтушылар), қытайлық манасшылар, Жусуп Мамай, Мұхамед Ху Чжэньхуа, Лан Инь, кездесулер, автордың үлесі

Аннотация

Бұл шолуда Қытай Халық Республикасындағы (ҚХР) қырғыз диаспорасы сақтаған қырғыз халқының «Манас» батырлық эпосының нұсқаларын зерттеу мәселесі қарастырылған. Шолу 1990 жылдан бері ҚХР-да этнограф және фольклортанушы ретінде «Манас» эпосының нұсқалары мен «Манастану» мәселелерін зерттеп келе жатқан қырғыз ғалымы, тарих ғылымдарының кандидаты Чолпон Темірбекқызы Субакожоева (Субақожоева) ханымның монографиясына арналған.Ч.Т. Субакожоева ғылыми айналымға алғаш рет қырғыз тілінде (2014–2015) енгізген көптеген фактілік материалдар бүгінде осы монографиясының орыс тіліндегі нұсқасы арқылы Еуразияда және басқа да өңірлерде орыстілді кең аудиторияға қолжетімді болды. «Манас» эпосын жазып алу, жинау, басып шығару және зерттеу бойынша ҚХР-да ХХІ ғасырдың басына дейін-ақ ауқымды жұмыстар жүргізілген. Қытайдағы «Манас» эпосын зерттеуге елеулі үлес қосқан манаснамашылар арасында автор Мұхамед Ху Чжэнхуа, Лан Йин секілді көрнекті қытай ғалымдарының, сондай-ақ ҚХР-дағы қырғыз профессорлары Адыл Жуматурду, Токтобүбү Исаққызы, Мамбеттурду Мамбетақун және басқа да зерттеушілердің есімдерін атап өтеді.Монография авторы «Манас» эпосының Қырғызстанда және Қытайдағы қырғыздар арасында жазылған нұсқаларында ортақ негіз, сюжет пен образдар жүйесінде біртұтас дәстүрлер сақталған деген орынды тұжырым жасайды.Ол Қытай қырғыздарының арасында сақталған «Манас» дастанының ең толық нұсқасы – манасшы Жүсіп Мамайдың (Жүсүп Мамай, 1918-2014) варианты екенін атап көрсетеді. Ч.Т. Субакожоева Жүсіп Мамай орындаған нұсқаның сегіз бөлімнен тұратынын айтады: «Манас», «Семетей», «Сейтек», «Кеңенім», «Сейіт», «Асылбача-Бекбача», «Сөмбілек», «Шігітей» (яғни, хан Манастың өзін қосқанда барлығы сегіз буын). Автор ҚХР-дың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында бірнеше рет болып, Жүсіп Мамаймен кездескенін, оның «Манас» эпосын тек ауызша орындап қана қоймай, өзіндік жазба нұсқасын да қалдырғанын орынды атап өтеді.
Монографияның маңызды бөлімдерінің бірі – Жүсіп Мамай нұсқасы бойынша Көкетай ханның құрметіне арналған жерлеу рәсімі туралы эпизодтың қырғыз тіліндегі мәтіні мен оның орысша аудармасының қажетті түсініктемелермен және сөздікпен бірге берілуі. Болашақ басылымдарда Қытайдағы қырғыз манасшыларының нұсқаларын зерттеуге үлес қосқан неміс ғалымдары Карл Рейхл мен Гундула Салк, жапон профессоры Нишиваки Такао және басқа да манаснамашылардың фотосуреттерін «Қосымша» бөлімінде беру орынды болар еді. Жалпы алғанда, бұл монография – этнограф, фольклорист, аудармашы, тарихнамашы және тарихшы Чолпон Темірбекқызы Субакожоева ханымның қазіргі Манастану ғылымына қосқан елеулі үлесі болып табылады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

Тынчтыкбек Чоротегин (Чороев) , Жүсіп Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті

тарих ғылымдарының докторы, тарих және өлкетану институтының өлкетану және қырғызтану кафедрасының профессоры

Әдебиет

Жүсүп Мамай жана кыргыз элинин манасчылык салты: Кытайлык залкар кыргыз манасчысы Жүсүп Мамайдын (1918–2014) элесине арналган Үчүнчү эл аралык илимий тажрыйбалык жыйын, 2016. Жалал-Абат мамлекеттик университети. 22-24.05.2016. Баяндамалар жана макалалар жыйнагы. Жооптуу редактор Т.К.Чоротегин. Бишкек: MaxPrint басмасы. 396+iv б., сүрөт.

Мамай Жүсүп, 2014. Манас: Баатырдык эпос. Жүсүп Мамайдын варианты боюнча; транслитерация: А.Мукаш кызы, Ч.Субакожоева, Б.Иличбекова; ред. Т.А.Абдырахманов. Бишкек: Нур-Ас. 752 б. ISBN 978-9967-12-412-7.

“Манасты” дүйнөгө даңазалагандар: Биринчи чыгарылыш: В.В.Радлов, Ч.Ч.Валиханов, 2021. Текстке баш сөзүн жазган жана илимий анализ берген топтун мүчөлөрү: Т.Кененсариев, Ч.Субакожоева, А.Алымбаев (Байас Турал), Г.Нусубалиева; башкы ред. Т.Тургуналиев, жооптуу ред. Т.Кененсариев. Бишкек: Maxprint. 800 б. ISBN 978-9967-9328-8-3.

Субакожоева Ч.Т., 2024. Эпос «Манас» киргизов Китая: Материалы к исследованию. Отв. ред. д.ф.н., зав. отделом фольклора ИМЛИ РАН В.Л.Кляус. М.: ИМЛИ РАН. 340 с. ISBN 978-5-9208-0790-8.

Субакожоева Ч.Т., 2015. Кытай кыргыздарындагы «Манас» эпосунун сакталуу жана өнүгүү тарыхы (Кызыл-Суу кыргыздарынын мисалында). Научный ред. Т.К.Чоротегин. Бишкек: Оптима Текноложис. 216 б. ISBN 978-9967-04-633-7.

Чоротегин Т.К., 2002. Краткий курс по изучению арабской графики современных кыргызов КНР: учеб. пособие для студентов-историков. Отв. ред. проф. Т.Н.Омурбеков. Бишкек: Кырнац университет. 22 с. ISBN 9967-403-49-7.

Longfellow Henry Wadsworth, 2009. The Song of Hiawatha: An Epic Poem. Produced by: Juliet Sutherland, Leonard Johnson and the Online Distributed Proofreading Team. Project Gutenberg (Release Date: December 29. [eBook #30795]. (Access date: 08.08.2025). URL: https://www.gutenberg.org/files/30795/30795-h/30795-h.htm

Reichl Karl, 2014. Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 1. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press. 561 p. ISBN 978-7-5085-2449-8.

Reference

Jüsüp Mamay jana kırgız elinin manasçılık saltı: Kıtaylık zalkar kırgız manasçısı Jüsüp Mamaydın (1918-2014) elesine arnalgan Üçünçü el aralık ilimiy-tajrıybalık jıyın [Jusup Mamai and the Manas Telling Tradition of the Kyrgyz People: The Third International Scientific and Practical Conference Dedicated to the Memory of the Great Chinese Kyrgyz Manaschy Jusup Mamai (1918–2014)], 2016. Jalal-Abat mamlekettik universiteti [Jalal-Abad State University]. 22-24.05.2016. Bayandamalar jana makalalar jıynagı. Jooptuu redaktor T.K. Çorotegin [Collection of Reports and Articles. Editor-in-Chief T.K. Chorotegin]. Bişkek: MaxPrint basması. 396+iv p., picture. [in Kyrgyz].

Mamai Jusup, 2014. Manas: Baatyrdyk epic. Jusup Mamaydyn variants of boyuncha; transliteratsiya: A. Mukash kyzy, Ch. Subakozhoyeva, B. Ilichbekova; red. T.A. Abdyrakhmanov [Manas: Heroic Epic. According to Jusup Mamai; transliteration: A. Mukash kyzy, Ch. Subakozhoyeva, B. Ilyichbekova; ed. T.A. Abdyrakhmanov]. Bishkek: Nur-As. 752 p. ISBN 978-9967-12-412-7. [in Kyrgyz].

“Manasty” düynögö danazalagandar: Birinchi chygarylysh: V.V. Radlov, Ch.Ch. Valikhanov [Those Who Glorified the Epic of Manas to the Whole World: First Edition. V.V. Radlov, Ch.Ch. Valikhanov], 2021. Text, bash sözün jazgan jana ilimiy analız bergen toptun müchölörü: T. Kenensariev, Ch. Subakozhoyeva, A. Alymbaev (Bayas Tural), G. Nusubalieva; bashky red. T. Turgunaliev, jooptuu red. T. Kenensariev [Editorial Team Members: T. Kenensariev, Ch. Subakozhoeva, A. Alymbaev (Bayas Tural), G. Nusubalieva; Editor-in-Chief T. Turgunaliev; Responsible Editor T. Kenensariev]. Bishkek: Maxprint. 800 p. ISBN 978-9967-9328-8-3. [in Kyrgyz].

Subakozhoyeva Ch.T., 2024. Epos “Manas” kirgizpv Kitaya: Materialy k issledovaniyu. Otv. red. V.L. Klyaus [The Epic of Manas of the Kyrgyz People of China: Research Materials. Responsible Editor V.L. Klyaus]. Moscow: IMLI RAS. 340 p. ISBN 978-5-9208-0790-8. [in Russian].

Subakozhoyeva Ch.T., 2015. Kytai kyrgyzdaryndagy “Manas” eposunun saktaluu jana önügüü taryhy (Kyzyl-Suu kyrgyzdarynyn misalynda). Ilimiy red. T.K. Chorotegin [History of the preservation and development of the epic “Manas” among the Chinese Kyrgyz (on the example of the Kyzyl-Suu Kyrgyz). Scientific ed. T.K. Chorotegin]. Bishkek: Optima Technologies. 216 p. ISBN 978-9967-04-633-7. [in Kyrgyz].

Chorotegin T.K., 2002. Kratkiy kurs po izuheniyu arabskoi grafiki sovremennyh kyrgyzov KNR: Ucheb.posobie dlya studentov-istorikov. Otv. red. T.N. Omurbekov [A Brief Course on the Study of Arabic Graphics of Modern Kyrgyz in the People's Republic of China: A Textbook for History Students. Ed. Prof. T.N. Omurbekov]. Bishkek: Kyrnatsuniversitet. 22 p. ISBN 9967-403-49-7. [in Russian].

Longfellow Henry Wadsworth, 2009. The Song of Hiawatha: An Epic Poem. Produced by: Juliet Sutherland, Leonard Johnson and the Online Distributed Proofreading Team. Project Gutenberg (Release Date: December 29 [eBook #30795]. (Access date: 08.08.2025). URL: https://www.gutenberg.org/files/30795/30795-h/30795-h.htm

Reichl Karl, 2014. Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 1. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press. 561 p. ISBN 978-7-5085-2449-8.