Халел Досмухамедулы: сингармонизм – основа тюркской  сингармонической орфоэпии, орфографии, словообразования,  словоизменения

Маханбет Джусупов

doi:10.32523/2664-5157-2025-3-186-205

Авторлар

Маханбет Джусупов Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университеті https://orcid.org/0000-0002-2934-2333

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-186-205

Кілт сөздер:

Х. Досмұхамедұлы, дауысты және дауыссыз дыбыстар үндестігі, А. Байтұрсынұлы, сингармонизм, сингармоаффикс, сингармоаффикстің сингармоварианттары, сингармосөзжасам, сингармоформажасам, қазақ тілі, түркі

Аннотация

Мақалада Халел Досмұхамедұлының 1924 жылы Ташкентте орыс тілінде жарық көрген «Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы» атты еңбегін талдау негізінде сингармонизм мен сөзжасам мәселесі қарастырылады. Х. Досмұхамедұлының бұл еңбегі – жоғары лингвотеориялық деңгейде орындалған, жалпы тіл білімі, cалыстырмалы тілтану, түркітану, сондай-ақ лингводидактика мен тіл оқыту әдістемесі салаларында елеулі теориялық және практикалық мәнге ие ғылыми туынды. Түркі тіл білімі тарихында сингармонизм құбылысы дауыстылардың үндестігі, дистанттық ассимиляция, дауыстылардың ассимиляциясы секілді әртүрлі терминдермен белгіленген.Х. Досмұхамедұлы түркітануда, жалпы және түркі тіл білімінде «сингармонизм» терминін алғаш қолданысқа енгізіп, оны егжей-тегжейлі сипаттап, қазақ тілі материалы негізінде ғылыми айналымға қосты. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші жартысындағы белгілі лингвистер (И.А. Бодуэн де Куртенэ, Н.С. Трубецкой, В. Радлов, Е.Поливанов, А. Байтурсынулы және т.б.) сингармонизмді дауысты дыбыстардың үндестігі деп атаған болса, Х.Досмұхамедұлы 1924 жылы бұл құбылысты сөз құрамындағы барлық (дауысты да, дауыссыз да) дыбыстардың үндестігі ретінде түсіндіріп, ғылыми ұстанымын жан-жақты сипаттап, негіздеді. Х. Досмұхамедұлы түркі тілдеріндегі сөзжасам және сөз түрлендіру мәселесіне айрықша мән беріп, мол тілдік және сөйлеу материалы негізінде олардың сингармонизм құбылысына тәуелділігін, яғни түркі тілдерінде жаңа сөз тудыратын да, жаңа грамматикалық форма жасайтын да барлық аффиксация сингармонизм заңына бағынатынын дәлелдеді. Х. Досмұхамедұлының жаңашыл тұжырымдары негізінде біз мынадай қорытынды жасадық: түркі тілдеріндегі сингармонизм заңы – бұл сөз құрамындағы барлық дыбыстардың (дауысты мен дауыссыздың) үндестігі әрі сөзжасам мен грамматикалық сөз түрлендірудің негізі. Сингармоаффикс өз сингармоварианттарының жиынтығынан тұрады және олар сөз түбіріне оның сингармотүрі мен түбірдің соңғы дыбысының ерекшелігіне қарай жалғанады (мысалы, қазақ тіліндегі көптік жалғаудың сингармоварианттары: -лар, -лер-, -дар-, -дер-, -тар-, -тер). Демек, аффикстің сөз түбіріне жалғануы қатаң сингармониялық сипатта болады, бұл сингармонизмді бүкіл сөзді қамтитын әмбебап құбылыс (заң) ретінде танытады. Сөз қанша буынды болса да, жаңа сөз немесе басқа грамматикалық форма жасау жолдары міндетті түрде сингармония заңына сәйкес жүзеге асады. Ғылыми зерттеу жүргізу барысында салыстырмалы әдіс, лингвотеориялық сипаттама, сингармофонологиялық талдау сияқты тәсілдер қолданылып, еңбектің теориялық және практикалық маңызын ашуға мүмкіндік берді.

Автор өмірбаяны

Маханбет Джусупов, Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университеті

филология ғылымдарының докторы, профессор, қазіргі әдеби орыс тілі кафедрасы

Әдебиет

Андронов А.В., 2017. Графическое обозначение фонологических признаков как ориентир при совершенствовании алфавитного письма и свидетельство реальности фонологических категорий // Studi Slavistici. XIV. С. 253-274.

Байтұрсынов А., 1992. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). Алматы: Ана тілі. 448 б.

Бодуэн де Куртенэ И.А., 1963. Фонология // И.А. Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию. Т.1. М.: Изд.АН СССР. С. 253-361.

Виноградов В.А., 1990. Сингармонизм // Большой энциклопедический словарь. Языкознание. М.: Научн.изд. «Большая Российская энциклопедия». 445 с.

Джунисбеков А., 2009. Введение в сингармоническую фонетику. Алматы. 117 с.

Джунисбеков А., 2017. Сингармология или неизвестный сингармонизм. Алматы: Изд. «Абзал-Ай». 144 б.

Джусупов М., 1991. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент: Фан. 240 с.

Джусупов М., 1995. Фонемография А. Байтурсынова и фонология сингармонизма. Ташкент: Изд-во. «Узбекистан». 176 с.

Джусупов М., 2001. Социолингвистический аспект теории психологической фонемы И.А. Бодуэна де Куртенэ. Алматы: Қазақстан жоғары мектебі (Высшая школа Казахстана). С. 62-69.

Джусупов М., 2016. Межъязыковое и межкультурное контактирование: понятие, слово, психообраз, интерференция // Филологические науки. НДВШ. М. № 5. С. 22-34.

Джусупов Н.М., 2011. Тюркский символ в художественном тексте (лингвокогнитивный аспект). Астана: Изд. «Сарыарка». 218 с.

Джусупов Н.М., 2016. Теория выдвижения в лингвистических исследованиях: истоки, тенденции, вопросы интерпретации // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. Москва. №2. С. 41-50.

Джусупова У.Т., 2010. Сингармонизм в казахском и узбекском языках // Алтаистика и тюркология. Көкшетау. № 1-2 (4). С. 68-77.

Дмитриев Н.К., 1948. Грамматика башкирского языка. Москва, Ленинград: Изд. АН СССР. 275 с.

Досмухамедулы Х., 1991. Закон сингармонизма в кайсак-киргизском языке (1924, Ташкент) // Аламан. Алматы: Ана тілі. Б. 81-99.

Жүсіпұлы Маханбет (Джусупов М), 1998. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы: Ғылым. 216 б.

Исхаков Ф.Г., 1955. Гармония гласных в тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков: в 4-х т. М.: Изд-во АН СССР, Т. 1. С. 122-159.

Поливанов Е.Д., 1924. Новая казак-киргизская (Байтурсыновская) орфография. Спорные вопросы киргизской графики и орфографии // Бюллетень Среднеазиатского государственного университета. Вып. 7. Ташкент. С. 35-43.

Поливанов Е.Д., 1965. Опыт частной методики преподавания русского языка узбекам. Ч. 1 (1935). 3-е изд. Ташкент: Укитувчи. 128 с.

Радлов В.В., 1989. Из Сибири: страницы дневника. М.: Наука, Главная редакция восточной литературы. 749 с.

Селютина И.Я., 2017. Принципы организации сингармонических систем в южносибирских тюркских языках как индикаторы языковой сложности. Вестник НГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация, 15(4). С. 5-26.

Трубецкой Н.С., 2000. Основы фонологии. 2. изд. Москва. 351 с.

Черкасский М.А., 1965. Тюркский вокализм и сингармонизм. Опыт историкотипологического исследования. М.: Наука. 143 с.

Якобсон Р.О., 1985. Избранные работы. М.: Прогресс. 445 с.

Яковлев Н.Ф., 1970. Математическая формула построения алфавита (опыт практического приложения лингвистической теории) (1926, 1928) // А.А. Реформатский. Из истории отечественной фонологии. Очерк. Хрестоматия. Москва: Наука. С. 123-148.

Reference

Andronov A.V., 2017. Graficheskoe oboznachenie fonologicheskikh priznakov kak orien-tir pri sovershenstvovanii alfavitnogo pis’ma i svidetel’stvo real’nosti fonologicheskikh kategoriy [Graphical representation of phonological features as a guide for alphabetic writing improvement and evidence of the reality of phonological categories]. Studi Slavistici. XIV. Р. 253-274. [in Russian].

Baitūrsynov A., 1992. Tıl tağylymy (qazaq tılı men oqu-ağartuğa qatysty eñbekterı). [The Science of Language (Works on the Kazakh language and education)]. Almaty: Ana tılı. 448 р. [in Kazakh].

Baudouin de Courtenay I.A., 1963. Fonologiya [Phonology]. In: Baudouin de Courtenay I.A. Izbrannye trudy po obshchemu yazykovedeniyu, Vol. 1. Moscow: Izd. AN SSSR. P. 253-361. [in Russian].

Vinogradov V.A., 2000. Singarmonizm [Singarmonism]. Bol'shoy entsiklopedicheskiy slovar. Yazykovedenie. Moscow: Nauch. izd. «Bol'shaya Rossiyskaya entsiklopediya». 445 p. [in Russian].

Dzhunisbekov A., 2009. Vvedenie v singarmonicheskuyu fonetiku [Introduction to singharmonic phonetics]. Almaty. 117 p. [in Russian].

Dzhunisbekov A., 2018. Singarmologiya ili neizvestnyy singarmonizm [Singarmology or the unknown singarmonism]. Almaty: Abzal-Ay. 144 p. [in Russian].

Dzhusupov M., 1991. Zvukovye sistemy russkogo i kazakhskogo yazykov. Slog. Interferentsiya. Obuchenie proiznosheniyu [Sound systems of the russian and kazakh languages: syllable, interference, pronunciation teaching]. Tashkent: Fan. 240 p. [in Russian].Dzhusupov M., 1995. Fonemografiya A. Baitursynova i fonologiya singarmonizma [A. Baitursynov’s phonemography and the phonology of singarmonism]. Tashkent: Izd-vo Uzbekistan. 176 p. [in Russian].

Dzhusupov M., 2001. Sotsiolingvisticheskiy aspekt teorii psikhologicheskoy fonemy I.A. Boduena de Kurtene [The Sociolinguistic aspect of I.A. Baudouin de courtenay’s psychological phoneme theory]. Almaty: Kazakhstan zhogary mektebi (Vysshaya shkola Kazakhstana). P. 62–69. [in Russian].

Dzhusupov M., 2016. Mezhyazykovoe i mezhkulturnoe kontaktorovanie: ponyatie, slovo, psikhoobraz, interferentsiya [Interlingual and intercultural contact: concept, word, mental image, interference]. Filologicheskie nauki. Naukovedenie Vysshey Shkoly. No5. P. 22-34. [in Russian].

Dzhusupov N.M., 2011. Tyurkskiy simvol v khudozhestvennom tekste (lingvokognitivnyy aspekt) [Turkic symbol in literary text (linguocognitive aspect)]. Astana: Izd. «Saryarka». 218 p. [in Russian].

Dzhusupov N.M., 2016. Teoriya vydvizheniya v lingvisticheskikh issledovaniyakh: istoki, tendentsii, voprosy interpretatsii [Theory of advancement in linguistic studies: origins, trends, questions of interpretation]. Vestnik Rossiyskogo universiteta druzhby narodov. Seriya: Teoriya yazyka. Semiotika. Semantika. No2. P. 41-50. [in Russian].

Dzhusupova U.T., 2010. Singarmonizm v kazakhskom i uzbekskom yazykakh [Singarmonism in Kazakh and Uzbek Languages]. Altaistika i tyurkologiya, Kokshetau, No 1-2 (4). P. 68-77. [in Russian].

Dmitriev N.K., 1948. Grammatika bashkirskogo yazyka [Grammar of the Bashkir Language]. Moscow, Leningrad: Izd. AN SSSR. 275 p. [in Russian].

Dosmukhameduly Kh., 1991. Zakon singarmonizma v kaysak-kirgizskom yazyke (1924, Tashkent) [The Law of Singarmonism in the Kirghiz-Kaisak Language]. Alaman. Almaty: Ana tili. P. 81-99. [in Russian].

Zhusipuly Mahanbet (Dzhusupov M.), 1998. Akhmet Baitursynov zháne qazirgi qazaq tili fonologiyasy [Akhmet Baitursynov and the Phonology of Contemporary Kazakh]. Almaty: Gylym. 216 p. [in Kazakh].

Iskhakov F.G., 1955. Garmoniya glasnykh v tyurkskikh yazykakh [Harmony of Vowels in Turkic Languages]. Issledovaniya po sravnitel’noy grammatike tyurkskikh yazykov. V. 1. Moscow: Izd-vo AN SSSR. P. 122-159. [in Russian].

Polivanov E.D., 1924. Novaya kazak-kirgizskaya (Baitursynovskaya) orfografiya. Spornye voprosy kirgizskoy grafiki i orfografii [New Kazakh-Kirghiz (Baitursynov) Orthography. Controversial Issues of Kirghiz Graphics and Orthography]. Byulleten’ Sredneaziatskogo gosudarstvennogo universiteta. Iss. 7. P. 35–43. [in Russian].

Polivanov E.D., 1965. Opyt chastnoy metodiki prepodavaniya russkogo yazyka uzbekam. [Experience in Special Methods of Teaching Russian to Uzbeks]. V. 1 (1935). 3-e izdanie. Tashkent: Ukituvchi. 128 p. [in Russian].

Radlov V.V., 1989. Iz Sibiri: stranitsy dnevnika [From Siberia: Pages from a Diary]. Moscow: Nauka. Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury. 749 p. [in Russian].

Selyutina I.Ya., 2017. Printsipy organizatsii singarmonicheskikh sistem v yuzhnosibirskikh tyurkskikh yazykakh kak indikatory yazykovoy slozhnosti [Principles of Organization of Singharmonic Systems in South Siberian Turkic Languages as Indicators of Linguistic Complexity]. Vestnik NGU. Seriya: Lingvistika i mezhkulturnaya kommunikatsiya. 15(4). P. 5-26. [in Russian].

Trubetskoy N.S., 2000. Osnovy fonologii [Principles of Phonology]. 2nd ed. Moscow. 351 p. [in Russian].

Cherkasskiy M.A., 1965. Tyurkskiy vokalizm i singarmonizm: Opyt istoriko-tipologicheskogo issledovaniya [Turkic Vocalism and Singarmonism: A Historical-Typological Study]. Moscow: Nauka. 143 p. [in Russian].

Jaсobson R.O., 1985. Izbrannye raboty [Selected Works]. Moscow: Progress. 445 p. [in Russian].

Yakovlev N.F., 1970. Matematicheskaya formula postroeniya alfavita (opyt prakticheskogo primeneniya lingvisticheskoy teorii) [Mathematical Formula for Constructing an Alphabet (A Practical Application of Linguistic Theory)]. (1926, 1928). V: Reformatskiy A.A. Iz istorii otechestvennoy fonologii. Ocherk. Khrestomatiya. Moscow: Nauka. P. 123-148. [in Russian].