Халел Досмухамедулы: сингармонизм – основа тюркской  сингармонической орфоэпии, орфографии, словообразования,  словоизменения

Маханбет Джусупов

doi:10.32523/2664-5157-2025-3-186-205

Авторлар

Маханбет Джусупов Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университеті https://orcid.org/0000-0002-2934-2333

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-186-205

Кілт сөздер:

Х. Досмұхамедұлы, дауысты және дауыссыз дыбыстар үндестігі, А. Байтұрсынұлы, сингармонизм, сингармоаффикс, сингармоаффикстің сингармоварианттары, сингармосөзжасам, сингармоформажасам, қазақ тілі, түркі

Аннотация

Мақалада Халел Досмұхамедұлының 1924 жылы Ташкентте орыс тілінде жарық көрген «Қазақ тіліндегі сингармонизм заңы» атты еңбегін талдау негізінде сингармонизм мен сөзжасам мәселесі қарастырылады. Х. Досмұхамедұлының бұл еңбегі – жоғары лингвотеориялық деңгейде орындалған, жалпы тіл білімі, cалыстырмалы тілтану, түркітану, сондай-ақ лингводидактика мен тіл оқыту әдістемесі салаларында елеулі теориялық және практикалық мәнге ие ғылыми туынды. Түркі тіл білімі тарихында сингармонизм құбылысы дауыстылардың үндестігі, дистанттық ассимиляция, дауыстылардың ассимиляциясы секілді әртүрлі терминдермен белгіленген.
Х. Досмұхамедұлы түркітануда, жалпы және түркі тіл білімінде «сингармонизм»
терминін алғаш қолданысқа енгізіп, оны егжей-тегжейлі сипаттап, қазақ тілі материалы
негізінде ғылыми айналымға қосты. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші
жартысындағы белгілі лингвистер (И.А. Бодуэн де Куртенэ, Н.С. Трубецкой, В. Радлов, Е.
Поливанов, А. Байтурсынулы және т.б.) сингармонизмді дауысты дыбыстардың үндестігі деп атаған болса, Х.Досмұхамедұлы 1924 жылы бұл құбылысты сөз құрамындағы
барлық (дауысты да, дауыссыз да) дыбыстардың үндестігі ретінде түсіндіріп, ғылыми ұстанымын жан-жақты сипаттап, негіздеді. Х. Досмұхамедұлы түркі тілдеріндегі
сөзжасам және сөз түрлендіру мәселесіне айрықша мән беріп, мол тілдік және сөйлеу
материалы негізінде олардың сингармонизм құбылысына тәуелділігін, яғни түркі
тілдерінде жаңа сөз тудыратын да, жаңа грамматикалық форма жасайтын да барлық
аффиксация сингармонизм заңына бағынатынын дәлелдеді. Х. Досмұхамедұлының жаңашыл тұжырымдары негізінде біз мынадай қорытынды жасадық: түркі тілдеріндегі сингармонизм заңы – бұл сөз құрамындағы барлық дыбыстардың (дауысты мен дауыссыздың) үндестігі әрі сөзжасам мен грамматикалық сөз түрлендірудің негізі.
Сингармоаффикс өз сингармоварианттарының жиынтығынан тұрады және олар
сөз түбіріне оның сингармотүрі мен түбірдің соңғы дыбысының ерекшелігіне қарай
жалғанады (мысалы, қазақ тіліндегі көптік жалғаудың сингармоварианттары: -лар, -лер-,
-дар-, -дер-, -тар-, -тер). Демек, аффикстің сөз түбіріне жалғануы қатаң сингармониялық
сипатта болады, бұл сингармонизмді бүкіл сөзді қамтитын әмбебап құбылыс (заң)
ретінде танытады. Сөз қанша буынды болса да, жаңа сөз немесе басқа грамматикалық
форма жасау жолдары міндетті түрде сингармония заңына сәйкес жүзеге асады.
Ғылыми зерттеу жүргізу барысында салыстырмалы әдіс, лингвотеориялық сипаттама, сингармофонологиялық талдау сияқты тәсілдер қолданылып, еңбектің теориялық және практикалық маңызын ашуға мүмкіндік берді.

Автор өмірбаяны

Маханбет Джусупов, Өзбекстан мемлекеттік әлем тілдері университеті

филология ғылымдарының докторы, профессор, қазіргі әдеби орыс тілі кафедрасы

Әдебиет

Андронов А.В., 2017. Графическое обозначение фонологических признаков как ориентир при совершенствовании алфавитного письма и свидетельство реальности фонологических категорий // Studi Slavistici. XIV. С. 253-274.

Байтұрсынов А., 1992. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). Алматы: Ана тілі. 448 б.

Бодуэн де Куртенэ И.А., 1963. Фонология // И.А. Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию. Т.1. М.: Изд.АН СССР. С. 253-361.

Виноградов В.А., 1990. Сингармонизм // Большой энциклопедический словарь. Языкознание. М.: Научн.изд. «Большая Российская энциклопедия». 445 с.

Джунисбеков А., 2009. Введение в сингармоническую фонетику. Алматы. 117 с.

Джунисбеков А., 2017. Сингармология или неизвестный сингармонизм. Алматы: Изд. «Абзал-Ай». 144 б.

Джусупов М., 1991. Звуковые системы русского и казахского языков. Слог. Интерференция. Обучение произношению. Ташкент: Фан. 240 с.

Джусупов М., 1995. Фонемография А. Байтурсынова и фонология сингармонизма. Ташкент: Изд-во. «Узбекистан». 176 с.

Джусупов М., 2001. Социолингвистический аспект теории психологической фонемы И.А. Бодуэна де Куртенэ. Алматы: Қазақстан жоғары мектебі (Высшая школа Казахстана). С. 62-69.

Джусупов М., 2016. Межъязыковое и межкультурное контактирование: понятие, слово, психообраз, интерференция // Филологические науки. НДВШ. М. № 5. С. 22-34.

Джусупов Н.М., 2011. Тюркский символ в художественном тексте (лингвокогнитивный аспект). Астана: Изд. «Сарыарка». 218 с.

Джусупов Н.М., 2016. Теория выдвижения в лингвистических исследованиях: истоки, тенденции, вопросы интерпретации // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия: Теория языка. Семиотика. Семантика. Москва. №2. С. 41-50.

Джусупова У.Т., 2010. Сингармонизм в казахском и узбекском языках // Алтаистика и тюркология. Көкшетау. № 1-2 (4). С. 68-77.

Дмитриев Н.К., 1948. Грамматика башкирского языка. Москва, Ленинград: Изд. АН СССР. 275 с.

Досмухамедулы Х., 1991. Закон сингармонизма в кайсак-киргизском языке (1924, Ташкент) // Аламан. Алматы: Ана тілі. Б. 81-99.

Жүсіпұлы Маханбет (Джусупов М), 1998. Ахмет Байтұрсынов және қазіргі қазақ тілі фонологиясы. Алматы: Ғылым. 216 б.

Исхаков Ф.Г., 1955. Гармония гласных в тюркских языках // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков: в 4-х т. М.: Изд-во АН СССР, Т. 1. С. 122-159.

Поливанов Е.Д., 1924. Новая казак-киргизская (Байтурсыновская) орфография. Спорные вопросы киргизской графики и орфографии // Бюллетень Среднеазиатского государственного университета. Вып. 7. Ташкент. С. 35-43.

Поливанов Е.Д., 1965. Опыт частной методики преподавания русского языка узбекам. Ч. 1 (1935). 3-е изд. Ташкент: Укитувчи. 128 с.

Радлов В.В., 1989. Из Сибири: страницы дневника. М.: Наука, Главная редакция восточной литературы. 749 с.

Селютина И.Я., 2017. Принципы организации сингармонических систем в южносибирских тюркских языках как индикаторы языковой сложности. Вестник НГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация, 15(4). С. 5-26.

Трубецкой Н.С., 2000. Основы фонологии. 2. изд. Москва. 351 с.

Черкасский М.А., 1965. Тюркский вокализм и сингармонизм. Опыт историкотипологического исследования. М.: Наука. 143 с.

Якобсон Р.О., 1985. Избранные работы. М.: Прогресс. 445 с.

Яковлев Н.Ф., 1970. Математическая формула построения алфавита (опыт практического приложения лингвистической теории) (1926, 1928) // А.А. Реформатский. Из истории отечественной фонологии. Очерк. Хрестоматия. Москва: Наука. С. 123-148.