О каменных изваяниях Кыргызстана в образе Умай//катун

Кубатбек Табалдыев; Таалайбек Абдиев

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-106-127

Авторлар

Кубатбек Табалдыев Қырғыз-түрік Манас университеті https://orcid.org/0000-0002-6679-8030
Таалайбек Абдиев Қырғыз-түрік Манас университеті https://orcid.org/0000-0002-8836-3660

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-106-127

Кілт сөздер:

тас мүсіндер, мүсін, «үш мүйізді» бас киім, Тәңір, Ұмай, қаған, хатун, археологиялық жәдігерлер, ескерткіштер кешені, Түрік қағанаты.

Аннотация

Мақалада «үшмүйізді» бас киімді тас мүсіндер мен осындай бас киімді кейіпкерлер бейнеленген жаңа жәдігерлерге жалпы шолу жасалады. Орталық Азия аумағында дәл осы тәріздес бейнелі тас мүсіндердердің таралу аймағы уақыт өткен сайын кеңейіп келеді. Бұл кейіпкерлер тиын мен сүйектен жасалған тақтада
және тастарда еркек кейпімен бірге қашалып бейнеленген. Олардың тас мүсіндерде қашалған кейіпкерлермен ұқсастығы өте көп екенін байқауға болады. Бұл туындыларды жасаушылар, бәлкім, Ұмай құдайының бейнесін немесе оның жердегі өкілін, немесе шаман әйелді, немесе қағанның әйелін көрсетуге тырысқаны хақ. Ұзын шашты ер адам мен «үшмүйізді» бас киімді кейіпкердің бейнесі ерте ортағасырлық түркі мәдениетінде де ең көп таралған және танымал болғанын қайталанбалы сюжеттерден-ақ байқасақ болады. Мұнда қаған мен оның әйелінің бейнесін қағандық биліктің символикасын білдіретін идеология болып табылатын Тәңір мен Ұмай кейпімен салыстыру сынды ой жатқан тәрізді. Бұл идеологияның нақты нәтижесі ретінде билеушілердің ескерткіштері, олардың әйелдерінің мүсіндері, ресми мемлекеттік тиындар мен көркем туындылардағы бейнелерді көруге болады. Ұмай бейнесі мен «үшмүйізді» бас киімдегі әйел бейнесі уақыт өте келе әртүрлі ортада әмбебап сипатқа ие болды. Кәдуілгі отбасылық бейіт қоршауында осы сипаттағы бейнелердің кездесетіндігі мұны дәлелдей алады. Діни бағыттың ауысуы – ислам дінін қабылдау оның жоғары рөлінің әлсіреуіне ықпал етті. Бірақ Ұмайға деген сенім толығымен жоғалмады. Ол ғұрыптық магиялық сөздерде, дұғалар мен тілектерде аталады. Түркі халықтарының этнографиялық зерттеулері мен фольклорында Ұмай қоғамда ықпалы жоғары әйелдермен салыстырылатын, сондай-ақ әйел босандыратын тәжірибелі әйелдердің бейнесінде көрсетілетін.
Белгілі болғандай, катун//хатун сөзі түркі және моңғол билеушілерінің әйелдеріне немесе билеуші әулеттердің қыздарына арналған титул ретінде қолданылған. Бұл сөз көне түркі жазба ескерткіштерінде кездеседі, бірақ этимологиясы әлі күнге дейін анық емес. Тілдік деректерге сүйенер болсақ, бұл сөздің қат- «қосылу, қосу» етістігіне -ын қосымшасы жалғанып, келін: кел- «келу» + ін, яғни «сырттан келген адам» сияқты «қосылған» деген мағынаны білдіреді. Осылайша, Түркі қағанаты кезінде катун//катын//кадын сөзі бастапқыда «әйел; әйел адам» деген мағынаны білдіріп, кейінірек «билеушінің әйелі» деген жаңа мағынаға ие болды, бұл сөзді кейін келе моңғол билеушілері өздеріне қабылдаған.

Автор туралы мәлімет

Кубатбек Табалдыев, Қырғыз-түрік Манас университеті

тарих ғылымдарының докторы, профессор

Таалайбек Абдиев, Қырғыз-түрік Манас университеті

филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Әдебиет

Абрамзон С.М., 1976. О некоторых терминах родства в тюркских языках. TURKOLOGIA. К 70-летию академика А.Н.Кононова. Л.: Наука. С. 204-207.

Абрамзон С.М., 1990. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Фрунзе. 480 с.

АРС, 2018. Алтайско-русский словарь. Горно-Алтайск. 936 с.

Ахинжанов С.М., 1978. Об этнической принадлежности каменных изваяний в «трехрогих» головных уборах из Семиречья. Археологические памятники Казахстана. Алматы. С. 65-79.

Бабаяров Г., 2007. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI-VIII вв. н.э.). Изд-во Национальной библиотеки Узбекистана им. Навои. Ташкент. 120 c.

Варенов А. В., 2020. Всадники в трехрогих головных уборах на петроглифах Китая и их сибирские и центральноазиатские соответствия. Вестник НГУ. Серия: История, филология. Т. 19, № 10: Востоковедение. С. 35-49. https://vestnik.nsu.ru/historyphilology/files/e8f71d7f867921428ce8fb77edc86cd5.pdf

Гаврилова А.А., 1965. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племён. М.-Л.: Наука, 144 с.

Длужневская Г.В., 1978. Еще раз о «кудыргинском валуне» (к вопросу об иконографии

Умай у древних тюрков). Тюркологический сборник. Москва. С. 230-237.

Древности Сибири и Центральной Азии, 2010. Сборник научных трудов / под ред. В.И. Соенова. Горно-Алтайск: ГАГУ. №3 (15). 176 с.

Древность и средневековье, 2000. СПб.: Петербургское Востоковедение («Orientalia»). 320 с.

ДТС, 2016. Древнетюркский словарь. Издание второе, пересмотренное/под редакцией Д.М.Насилова. Астана. Ғылым баспасы. 760 с.

Дыбо А.В., 2013. Этимологический словарь тюркских языков. Астана. 616 с.

Дыренкова Н.П., 1927. Брак, термины родства и психические запреты у кыргызов. Сборник этнографических материалов. Ленинград. С. 7-25.

Ермоленко Л.Н., 1995. К проблеме каменных изваяний в «трехрогих» головных уборах. Наскальное искусство Азии. Кемерово: Кузбассвузиздат, Вып. 1. С. 54-55.

Ибрагимов М., 2005. Кыргыз макал-ылакап, учкул сөздөрү. Кара-Балта. 500 с.

Кляшторный С.Г., 1981. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках. Тюркологический сборник. Москва. С. 117-138.

Кляшторный С.Г., Султанов Т.И., 2000. Государства и народы евразийских степей. Древность и средневековье. СПб: Петербургское востоковедение. 320 с.

Кононов А.Н., 1958. К этимологии слова огул “сын”. Филология и история монгольских народов. Памяти академика Б.Я.Владимирцева. Москва. С. 175-176.

КТТС, 2019. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. Бишкек. 1458 с.

Кубарев Г.В., 2021. Изображение женщины в трехрогом головном уборе из Апшияктиы и его историко-культурный аспект. Древнее искусство в контексте культурноисторических процессов Евразии: 300-летию научного открытия Томской писаницы. Материалы международной конференции. Кемерово: Изд-во КРИПКиПРО. С. 170-179.

Кызласов И.Л., 1998. Изображение Тенгри и Умай на Сулекской писанице. Этнографическое обозрение. № 4. С. 39-53.

Малов С.Е., 1951. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования.

М.–Л. 451 с.

Молдокулова Д.Т., 2016. Кыргыздардын салттык жүрүм-турум маданияты (XIX кылымдын аягы - XX кылымдын башы). Бишкек. 150 с.

Москвин В.П., 2001. Эвфемизмы: системные связи, функции и способы образования. Вопросы языкознания, №3, С. 58-70.

Мусаев К.М., 1974. Термины родства в современных западнокыпчакских языках. Sprachegeschicbite end Rultur der altaishenwoukor. Berlin. P. 170-184.

Покровская Л.А., 1961. Термины родства в тюркских языках. Историческое развитие лексики тюркских языков. Москва. С. 11-81.

Потапов Л.П., 1973. Умай – божество древних тюрков в свете этнографических данных. Тюркологический сборник. Москва. 265-286.

Рогожинский А. Е., 2010. Новые находки памятников древнетюркской эпиграфики и монументального искусства на юге и востоке Казахстана. Роль номадов в формировании культурного наследия Казахстана. Алматы: Print-S. С. 329-344.

Табалдиев К.Ш., 1996. Курганы средневековых кочевых племен Тян-Шаня. Бишкек. 256 с. СИГТЯ, 2001. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика. Москва. 824 с.

ТРС, 1994. Турецко-русский словарь. Стамбул. 950 с.

Худяков Ю. С., Табалдиев К. Ш., Солтобаев О., 1997А. Новые находки предметов изобразительного искусства древних тюрок на Тянь-Шане. Российская археология. №3. С. 142-147.

Худяков Ю.С., 2010. Об изображении божеств древнетюркского пантеона на памятниках искусства номадов Южной Сибири и Центральной Азии эпохи раннего средневековья. Древности Сибири и Центральной Азии. Горно-Алтайск: ГАГУ. № 3. С. 92-102.

Шер Я. А., 1966. Каменные изваяния Семиречья. М.; Л.: Наука. 138 с.

Юдахин К.К., 1965. Киргизско-русский словарь. Москва. 973 с.

Clauson G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. 988 p.

Doerfer G., 1967. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. III. Wiesbaden. 670 p.

Islam Ansiklopedisi, 1997. Vol. 16. Istanbul. 560 p.

Jumakunova G., 2021. Kırgız Dilinde Soya Dayalı Akrabalık Terimleri. KutBilim, Vol.1. No.1. P. 1-19.

Yong-Söng Li., 1999. Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul. 415 p.

REFERENCE

Abramzon S.M., 1990. Kirgizy i ih etnogeneticheskie i istoriko-kul'turnye svyazi [Kyrgyz and their Ethnogenetic and Historical-Cultural Connections]. Frunze. 480 p. [in Russian].

Abramzon S.M., 1976. O nekotoryh terminah rodstva v tyurkskih yazykah [On Some Kinship Terms in Turkic Languages]. TURKOLOGIA. K 70-letiyu akademika A.N. Kononova [TURKOLOGIA. In Honor of Academician A.N. Kononov’s 70th Anniversary]. L.: Nauka. P. 204-207. [in Russian]

ARS, 2018. Altajsko-russkij slovar' [Altai-Russian Dictionary]. Gorno-Altajsk, 2018. 936 p. [in Russian]

Ahinzhanov S.M., 1978. Ob etnicheskoj prinadlezhnosti kamennyh izvayanij v «trekhrogih» golovnyh uborah iz Semirech'ya [On the Ethnic Affiliation of Stone Figures with "Three-Horned" Headgear from Semirechye]. Arheologicheskie pamyatniki Kazahstana [Archaeological Monuments of Kazakhstan]. Almaty, Nuka Kaz. SSR. P. 65-79. [in Russian]

Babayarov G., 2007. Drevnetyurkskie monety Chachskogo oazisa (VI-VIII vv. n.e.) [Ancient Turkic Coins from the Chach Oasis (6th-8th centuries AD)]. Izd-vo Nacional'noj biblioteki Uzbekistana im. Navoi [Publishing House of the National Library of Uzbekistan named after Navoi]. Tashkent. 120 p. [in Russian]

Varenov A.V., 2020. Vsadniki v trekhrogih golovnyh uborah na petroglifah Kitaya i ih sibirskie i central'noaziatskie sootvetstviya [Riders in Three-Horned Headgear on Petroglyphs of China and Their Siberian and Central Asian Equivalents]. Vestnik NGU. Seriya: Istoriya, filologiya [Bulletin of NSU. Series: History, Philology]. T. 19, No 10: Vostokovedenie. P. 35–49. https://vestnik.nsu.ru/historyphilology/files/e8f71d7f867921428ce8fb77edc86cd5.pdf [in Russian]

Gavrilova A.A., 1965. Mogil'nik Kudyrge kak istochnik po istorii altajskih plemyon [The Kudyrga Burial Site as a Source on the History of Altai Tribes]. M.-L., 1965. 145 p. [in Russian]

Dluzhnevskaya G.V., 1978. Eshche raz o «kudyrginskom valune» (k voprosu ob ikonografii Umaj u drevnih tyurkov) [Once Again About the "Kudyrga Boulder" (On the Iconography of Umay Among the Ancient Turks)]. Tyurkologicheskij sbornik [Turkological Collection]. M., P. 230-237. [in Russian]

Drevnosti Sibiri i Central'noj Azii [Antiquities of Siberia and Central Asia], 2010. Sbornik nauchnyh trudov / pod red. V.I. Soenova. Gorno-Altajsk: GAGU, P. 93-103. [in Russian]

Drevnost' i srednevekov'e [Antiquity and the Middle Ages], 2000. SPb.: Peterburgskoe vostokovedenie. («Orientalia»). 320 p. [in Russian]

DTS, 2016. Drevnetyurkskij slovar' [Ancient Turkic Dictionary]. Astana. 760 p. [in Russian]

Dybo A.V., 2013. Etimologicheskij slovar' tyurkskih yazykov [Etymological Dictionary of Turkic Languages]. Astana. 616 p. [in Russian]

Dyrenkova N.P., 1927. Brak, terminy rodstva i psihicheskie zaprety u kyrgyzov [Marriage, Kinship Terms, and Psychological Taboos Among the Kyrgyz]. Sbornik etnograficheskih materialov [Collection of Ethnographic Materials]. Leningrad. P. 7-25. [in Russian].

Ermolenko L.N., 1995. K probleme kamennyh izvayanij v «trekhrogih» golovnyh uborah [On the Stone Figures of "Three-Horned" Headgear]. Naskal'noe iskusstvo Azii [Rock Art of Asia]. Kemerovo: Kuzbassvuzizdat, Vyp. 1. P. 54-55. [in Russian]

Ibragimov M., 2005. Kyrgyz makal-ylakap, uchkul sөzdөrү [Kyrgyz Proverbs, Sayings, and Rare Words]. Kara-Balta. 500 p. [in Kyrgyz]

Klyashtornyj S.G., Sultanov T.I., 2000. Gosudarstva i narody evrazijskih stepejn [States and Peoples of the Eurasian Steppes]. SPb: Peterburgskoe vostokovedenie. 320 p. [in Russian]

Klyashtornyj S.G., 1981. Mifologicheskie syuzhety v drevnetyurkskih pamyatnikah [Mythological Themes in Ancient Turkic Monuments]. Tyurkologicheskij sbornik. M.: P. 117-138. [in Russian]

Kononov A.N., 1958. K etimologii slova ogul “syn” [On the Etymology of the Word "Ogul" ("Son")]. Filologiya i istoriya mongol'skih narodov. Pamyati akademika B.Ya. Vladimirceva [ Philology and History of Mongol Peoples. In Memory of Academician B.Ya. Vladimircev]. Moskva. P. 175-176. [in Russian]

KTTS, 2019. Kyrgyz tilinin tүshүndүrmө sөzdүgү [Kyrgyz Language Explanatory Dictionary]. Bishkek. 1458 p. [in Kyrgyz]

Kyzlasov I.L., 1998. Izobrazhenie Tengri i Umaj na Sulekskoj pisanice [Depiction of Tengri and Umay on the Sulekskaya Petroglyphs]. Etnograficheskoe obozrenie [Ethnographic Review]. No 4. P. 39-53. [in Russian]

Kubarev G.V., 2021. Izobrazhenie zhenshchiny v trekhrogom golovnom ubore iz Apshiyaktiy i ego istoriko-kul'turnyj aspekt [The Image of a Woman in Three-Horned Headgear from Apshiyakty and Its Historical-Cultural Aspect]. Drevnee iskusstvo v kontekste kul'turno-istoricheskih processov Evrazii: 300-letiyu nauchnogo otkrytiya Tomskoj pisanicy. Materialy mezhdunarodnoj konferencii [Ancient Art in the Context of Cultural-Historical Processes of Eurasia: The 300th Anniversary of the Scientific Discovery of the Tomsk Petroglyphs. Materials of the International Conference]. Kemerovo: Izd-vo KRIPKiPRO. P. 170-179. [in Russian]

Malov S.E., 1951. Pamyatniki drevnetyurkskoj pis'mennosti. Teksty i issledovaniya [Monuments of Ancient Turkic Writing. Texts and Research]. M.– L. 451 p. [in Russian]

Moldokulova D.T., 2016. Kyrgyzdardyn salttyk zhүrүm-turum madaniyaty (XIX kylymdyn ayagy - XX kylymdyn bashy) [The Traditional Culture of Kyrgyz Behavior (Late 19th - Early 20th Century)]. Bishkek. 150 p. [in Kyrgyz]

Moskvin V.P., 2001. Evfemizmy: sistemnye svyazi, funkcii i sposoby obrazovaniya [Euphemisms: Systemic Relationships, Functions, and Ways of Formation]. Voprosy yazykoznaniya. No3. P. 58-70. [in Russian]

Musaev K.M., 1974. Terminy rodstva v sovremennyh zapadnokypchakskih yazykah [Kinship Terms in Modern Western Kipchak Languages]. Sprachegeschicbite end Rultur der altaishenwoukor. Berlin. P. 170-184. [in Russian]

Rogozhinskij A.E., 2010. Novye nahodki pamyatnikov drevnetyurkskoj epigrafiki i monumental'nogo iskusstva na yuge i vostoke Kazahstana [New Finds of Ancient Turkic Epigraphy and Monumental Art in the South and East of Kazakhstan]. Rol' nomadov v formirovanii kul'turnogo naslediya Kazahstana [The Role of Nomads in the Formation of Kazakhstan's Cultural Heritage]. Almaty: Print-S. P. 329-344. [in Russian]

SIGTYA., 2001. Sravnitel'no istoricheskaya grammatika tyurkskih yazykov. Leksika [Comparative-Historical Grammar of Turkic Languages. Lexicon]. Moskva. 824 p. [in Russian]

TRS., 1994. Turecko-russkij slovar' [Turkish-Russian Dictionary]. Istanbul. 950 p. [in Russian]Potapov L.P., 1973. Umaj – bozhestvo drevnih tyurkov v svete etnograficheskih dannyh [Umay – The Deity of the Ancient Turks in the Light of Ethnographic Data]. Tyurkologicheskij sbornik. M., P. 265-286. [in Russian]

Pokrovskaya L.A., 1961. Terminy rodstva v tyurkskih yazykah [Kinship Terms in Turkic Languages]. Istoricheskoe razvitie leksiki tyurkskih yazykov [Historical Development of Turkic Languages' Lexicon]. Moskva. P. 11-81. [in Russian]

Hudyakov Yu.S., Tabaldiev K.Sh., Soltobaev O.A., 1997. Novye nahodki predmetov izobrazitel'nogo iskusstva drevnih tyurok na Tyan'-Shane [New Finds of Visual Artifacts from Ancient Turks in the Tian Shan Mountains]. Rossijskaya arheologiya. No 3. P. 142-147. [in Russian]

Hudyakov Yu.S., 2010. Ob izobrazhenii bozhestv drevnetyurkskogo panteona na pamyatnikah iskusstva nomadov Yuzhnoj Sibiri i Central'noj Azii epohi rannego srednevekov'ya [On the Depiction of Gods of the Ancient Turkic Pantheon on the Monuments of Art from the Nomads of Southern Siberia and Central Asia in the Early Middle Ages]. Drevnosti Sibiri i Central'noj Azii [Antiquities of Siberia and Central Asia]. Gorno-Altajsk: GAGU. No 3. P. 92-102. [in Russian]

Sher Ya.A., 1966. Kamennye izvayaniya Semirech'ya [Stone Figures of Semirechye]. M.; L.: Nauka, 138 p. [in Russian]

Yudahin K.K., 1965. Kirgizsko-russkij slovar' [Kyrgyz-Russian Dictionary]. Moskva. 973 p. [in Russian]

Clauson G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. 988 p. Doerfer G., 1967. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. III. Wiesbaden. 670 p. [in German]

Islam Ansiklopedisi, 1997. Vol. 16. Istanbul. 560 p. [in Turkish]

Jumakunova G., 2021. Kırgız Dilinde Soya Dayalı Akrabalık Terimleri. KutBilim, Vol.1, No.1. P. 1-19. [in Turkish]Yong-Söng Li., 1999. Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul. 415 p. [in Turkish].