Женские демонические образы в тюркской мифологии: роль и символика Жалмауыз кемпір, Албасты, Жезтырнак, Мыстан кемпір и Күлдіргіш

Аида Нурбаева; Ракымберди Жетібай; Еділбай Оспанов; Алмас Найманбаев

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-128-147

Авторлар

Аида Нурбаева Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті https://orcid.org/0000-0003-1653-0383
Ракымберди Жетібай Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті https://orcid.org/0000-0003-1582-9973
Еділбай Оспанов Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті https://orcid.org/0000-0003-2253-134X
Алмас Найманбаев Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті https://orcid.org/0000-0003-1732-8830

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-128-147

Кілт сөздер:

түркі мифологиясы, демондық әйел бейнелері, архетип, ритуал, сакралды функциялар, эпос, фольклор, хтоникалық жаратылыстар, медиаторлар, қаһармандарды сынаушылар, шамандық дәстүрлер, мифопоэтикалық жүйе.

Аннотация

Бұл мақалада түркі мифологиясындағы әйел жынысты демонологиялық кейіпкерлер (Жалмауыз кемпір, Албасты, Жезтырнақ, Мыстан кемпір, Күлдіргіш) талданады. Бұл бейнелер күрделі мифопоэтикалық құрылымға ие болып, маңызды ғұрыптық қызметтерді атқарады. Олар әлемдер арасындағы медиаторлар, батырларды сынаушылар, қасиетті білімнің сақтаушылары және хтоникалық күштердің көрінісі ретінде сипатталады. Олардың амбивалентті табиғаты деструктивті және қорғаушы аспектілерді біріктіріп, мифологиялық кеңістіктің шекарасындағы лиминалды мәртебесін және өтпелі күйлермен байланысын айқындайды.
Зерттеу салыстырмалы-тарихи және құрылымдық семиотикалық әдістерге негізделген, бұл кейіпкерлердің түркі халықтарының мифологиялық жүйесіндегі орнын анықтауға және олардың архетиптік ерекшеліктерін саралауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар олардың басқа мәдениеттердегі (Баба Яга, Ламия, сиреналар) ұқсас бейнелермен типологиялық параллельдері қарастырылады, бұл әмбебап мифологиялық құрылымдарды анықтауға көмектеседі. Бұл персонаждардың шамандық дәстүрлер, исламдану үдерісі, эпикалық әдебиет және халықтық нанымдар ықпалымен трансформациясына ерекше назар аударылады, бұл олардың өзгермелі мәдени жағдайларға бейімделу механизмдерін анықтауға мүмкіндік береді.
Талдау нәтижелері бұл кейіпкерлердің мифопоэтикалық дәстүрдегі орныққан рөлін және олардың қазіргі фольклорлық және медиалық дискурстардағы өзектілігін көрсетеді. Олар инициация рәсімдері, қорғаныстық ғұрыптар және жын-перілерден аластау дәстүрлері сияқты мифологиялық тәжірибелердің ажырамас бөлігі болып қала береді. Сонымен қатар бұл кейіпкерлер ұжымдық мифологиялық сананың маңызды элементтері ретінде әйелдік бастаулар туралы киелі түсініктерді бейнелейді, сондайақ, о дүние мен тіршілік әлемі арасындағы шекараны анықтайтын күш ретінде көрінеді. Қазіргі заманғы нарративтерде бұл бейнелер қасиеттілік пен қарабайырлық, тәртіп пен бейберекетсіздік арасындағы символикалық көпір рөлін атқарады. Кино, әдебиет, интернет-фольклор салаларында қайта жаңғыруы олардың дәстүрлі архетиптік мәнін сақтап, жаңа мәдени контекстерге бейімделгенін көрсетеді. Бұл демонологиялық бейнелердің фэнтези жанрындағы, кинематографтағы және заманауи әдебиеттегі әйел кейіпкерлеріне ықпалы қарастырылады. Олардың функциялары мәдени контекстке байланысты өзгергенімен, бастапқы мифологиялық мәні сақталады. Бұл олардың ұжымдық бейсанадағы, рөлін, дәстүрлі мифологиялық құрылымдардың тұрақтылығын және олардың түркі халықтарының мәдени бірегейлігі үшін маңыздылығын көрсетеді. Сонымен қатар олардың бейнелері заманауи өнерде, көркем әдебиетте, анимацияда және компьютерлік ойындарда қайта өңделіп, жаңа интерпретациялар арқылы өз рөлдерін сақтап қалуда. Демонологиялық бейнелердің беріктігі олардың мифологиялық дәстүрлердегі маңыздылығын ғана емес, сонымен қатар, олардың адамзат мәдениетінде символдық мәнінің тұрақты болуын айғақтайды.

Автор туралы мәлімет

Аида Нурбаева, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

PhD, қауымдастырылған профессор

Ракымберди Жетібай, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

PhD

Еділбай Оспанов, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

филология ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы

Алмас Найманбаев, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

PhD

Әдебиет

Абдразаков М.Т., 2022. Хтонические образы в тюркской мифологии: ритуалы, символика и гендерные аспекты. Астана: Евразийский гуманитарный университет. 250 с.

Абжетов Б., 2002. Мифологические аспекты казахского фольклора: структура и семантика. Алматы: Қазақ университеті. 210 с.

Айткожин Т.Р., 2021. Мифопоэтические архетипы и их трансформация в казахском фольклоре и литературе. Вестник ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва. № 3. С. 65-81.

Ахметова Г.С., 2021. Трансформация женских мифологических образов в тюркской культуре: фольклорные и этнографические аспекты. Алматы: Изд-во КазНУ. 220 с.

Ақбузат, 1985. Башқұрт халқының батырлық жыры. Баспаға әзірл. Ф.Х. Нәбиуллин. Алматы: Жазушы. 176 б.

Бакытжанова А., 2022. Женские персонажи в тюркской мифологии: архетипы и трансформация. Алматы: Ғылым. 214 с.

Бекмуханов Е., 2022. Казахские эпосы и их связь с шаманскими практиками. НурСултан: Академия наук Казахстана. 295 с.

Жаксылыкова Д.Т., 2023. Демонология в казахском фольклоре: гендерные аспекты и культурная эволюция. Вестник Евразийского национального университета. № 2. С. 56-74.

Жакып Т., 2022. Генезис хтонических персонажей в эпосе казахов. Türk Dünyası Araştırmaları. № 3. С. 71-89.

Жирмунский В.М., 1979. Сравнительно-историческое изучение тюркского эпоса. Ленинград: Наука. 410 с.

Журакузиев Н.И., 2021. Модель мироустройства в литературе и фольклоре древних тюркских народов. Бишкек: Академия гуманитарных наук. 350 с.

Иванов В.В., Топоров В.Н., 1974. Исследования в области индоевропейской мифологии. Москва: Наука. 456 с.

Исмагулова Б.К., 2023. Демонологические персонажи в казахском фольклоре: хтонические сущности и их архетипическая природа. Алматы: Қазақ әдебиеті және фольклоры. 290 с.

Калиева М.С., 2022. Тюркская демонология и женские архетипы в фольклоре: хтонические страхи и медиативные сущности. Филология и мифология. № 4. С. 27-45.

Катанов Н., 1990. Сравнительный анализ мифологических мотивов. Москва: Наука. 320 с.

Қазақ халық ертегілері, 1985. Алматы: Жазушы. 300 б.

Қазақ батырлық жырлары, 2000. Құраст. С. Қасқабасов. Алматы: Жазушы. 280 б.

Қасқабасов С.А., 2017. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым. 368 б.

Құламерген – Жоямерген, 1978. Қазақ халық эпостары. Алматы: Ғылым. 220 б.

Кэмпбелл Дж., 1997. Тысячеликий герой. Москва: София. 384 с.

Леви-Стросс К., 2001. Структурная антропология. Москва: Эксмо-Пресс. 512 с.

Мусабекова У.А., 2021. Образ женщины в мифе, фольклоре, тюркской литературе (на материале тюркской культуры). Алматы: Издательство КазНУ. 280 с.

Наурызбаева З.А., 2008. Мифопоэтика женских образов в тюркской культуре. Алматы: Дайк-пресс. 312 б.

Пропп В.Я., 2001. Морфология волшебной сказки. Москва: Лабиринт. 144 с.

Пропп В. Я. 1986. Исторические корни волшебной сказки. Ленинград: Изд-во ЛГУ. 364 с.

Пропп В. Я., 1928. Морфология сказки. Ленинград: Academia. 160 с.

Турсунова Г.А., 2021. Демонические образы в тюркской мифологии. Ташкент: Фан, 192 с.

Турсунова Л.К., 2021. Символика и архетипы в тюркской мифологии: гендерный и ритуальный контексты. Алматы: Қазақ университеті. 220 с.

Турсунов К.Н., 2021. Женская сакральность в казахском эпосе. Алматы: КазНПУ. 198 с.

Хакимзянова Д.Ф., Сабирова Р.Н., 2019. Образы Албасты, Бичура и Убырлы карчык в татарской мифологии: морфология, семантика и ритуальная функция. Казань: Казанский федеральный университет. 180.

Юнг К.Г., 2009. Архетипы и коллективное бессознательное. Москва: АСТ. 496 с.

REFERENCE

Abdrazakov M.T., 2022. Khtonicheskie obrazy v tyurkskoy mifologii: ritualy, simvolika i gendernye aspekty [Chthonic Images in Turkic Mythology: Rituals, Symbolism, and Gender Aspects]. Astana: Evraziyskiy gumanitarnyy universitet. 250 p. [in Russian].

Abzhetov B., 2002. Mifologicheskie aspekty kazakhskogo fol'klora: struktura i semantika [Mythological Aspects of Kazakh Folklore: Structure and Semantics]. Almaty: Qazaq universiteti. 210 p. [in Kazakh].

Aytkozhin T.R., 2021. Mifopoeticheskie arkhetipy i ikh transformatsiya v kazakhskom fol'klore i literature [Mythopoetic Archetypes and Their Transformation in Kazakh Folklore and Literature]. Vestnik L.N., Gumilyova, No. 3, pp. 65-81. [in Russian].

Akhmetova G.S., 2021. Transformatsiya zhenskikh mifologicheskikh obrazov v tyurkskoy kulture: fol'klornye i etnograficheskie aspekty [Transformation of Female Mythological Images in Turkic Culture: Folklore and Ethnographic Aspects]. Almaty: Izdatel'stvo KazNU. 220 p. [in Russian].

Akbuzat, 1985. Bashqurt khalqynyn batyrlik zhyry/Baspaga ázirlegen F.Kh. Nabiullin [Akbuzat: Heroic Epic of the Bashkir People / Compiled by F.Kh. Nabiullin]. Almaty: Zhazushy. 176 p. [in Kazakh].

Bakytyzhanova A., 2022. Zhenskie personazhi v tyurkskoy mifologii: arkhetipy i transformatsiya [Female Characters in Turkic Mythology: Archetypes and Transformation]. Almaty: Gylym. 214 p. [in Kazakh].

Bekmukhanov E., 2022. Kazakhskie eposy i ikh svyaz' s shamanskimi praktikami [Kazakh Epics and Their Connection with Shamanic Practices]. Nur-Sultan: Akademiya nauk Kazakhstana. 295 p. [in Russian].

Zhaksilykova D.T., 2023. Demonologiya v kazakhskom fol'klore: gendernye aspekty i kul'turnaya evolyutsiya [Demonology in Kazakh Folklore: Gender Aspects and Cultural Evolution].Vestnik Evraziyskogo natsional'nogo universiteta, No. 2, pp. 56-74. [in Kazakh].

Zhakyp T., 2022. Genezis khtonicheskikh personazhey v epose kazakhov [Genesis of Chthonic Characters in Kazakh Epics]. Türk Dünyası Araştırmaları, No. 3, pp. 71-89. [in Kazakh].

Zhirminsky V.M., 1979. Sravnitel'no-istoricheskoe izuchenie tyurkskogo eposa [Comparative-Historical Study of Turkic Epics]. Leningrad: Nauka. 410 p. [in Russian].

Zhurakuziev N.I., 2021. Model' miroustroystva v literature i fol'klore drevnikh tyurkskikh narodov [The Model of the World Order in the Literature and Folklore of Ancient Turkic Peoples]. Bishkek: Akademiya gumanitarnykh nauk. 350 p. [in Russian].

Ivanov V.V., Toporov V.N., 1974. Issledovaniya v oblasti indoevropeyskoy mifologii [Studies in Indo-European Mythology]. Moscow: Nauka. 456 p. [in Russian].

Ismagulova B.K. 2023. Demonologicheskie personazhi v kazakhskom fol'klore: khtonicheskie sushchnosti i ikh arkhetipicheskaya priroda [Demonological Characters in Kazakh Folklore: Chthonic Entities and Their Archetypal Nature]. Almaty: Qazaq adebieti zhane fol'klory. 290 p. [in Kazakh].

Kaliyeva M.S., 2022. Tyurkskaya demonologiya i zhenskie arkhetipy v fol'klore: khtonicheskie strakhi i mediativnye sushchnosti [Turkic Demonology and Female Archetypes in Folklore: Chthonic Fears and Mediative Entities]. Nauchnyy zhurnal "Filologiya i mifologiya", No. 4, pp. 27-45. [in Russian].

Katanov N. 1990. Sravnitel'nyy analiz mifologicheskikh motivov [Comparative Analysis of Mythological Motifs]. Moscow: Nauka. 320 p. [in Russian].Qazaq khalyq ertegilery, 1985. [Kazakh Folk Tales]. Almaty: Zhazushy. 300 p. [in Kazakh].

Qazaq batyrlik zhyrlary, 2000. Qurast. S. Qasqabasov [Kazakh Heroic Epics. Comp. by S. Qasqabasov]. Almaty: Zhazushy. 280 p. [in Kazakh].

Qasqabasov S.A., 2017. Qazaqtyn khalyq prozasy [Kazakh Folk Prose]. Almaty: Gylym. 368 p. [in Kazakh].

Qulamergen – Zhoiamergen, 1978. Qazaq khalyq epostary [Qulamergen — Zhoiamergen: Kazakh Folk Epics]. Almaty: Gylym. 220 p. [in Kazakh].

Kempbell J., 1997. Tysyachelikiy geroy [The Hero with a Thousand Faces]. Moscow: Sofiya. 384 p. [in English].

Levi-Strauss C., 2001. Strukturnaya antropologiya [Structural Anthropology]. Moscow: Eksmo-Press. 512 p. [in Russian].

Musabekova U.A., 2021. Obraz zhenshchiny v mife, fol'klore, tyurkskoy literature (na materiale tyurkskoy kul'tury) [The Image of Woman in Myth, Folklore, and Turkic Literature (Based on Turkic Cultural Material)]. Almaty: KazNU Publishing. 280 p. [in Russian].

Nauryzbayeva Z.A., 2008. Mifopoetika zhenskikh obrazov v tyurkskoy kulture [Mythopoetics of Female Images in Turkic Culture]. Almaty: Daik-press. 312 p. [in Kazakh].

Propp V.Ya., 2001. Morfologiya volshebnoi skazki [Morphology of the Folktale]. Moscow: Labirint. 144 p. [in Russian].

Propp V.Ya., 1986. Istoricheskie korni volshebnoi skazki [The Historical Roots of the Fairy Tale]. Leningrad: Izdatel'stvo LGU. 364 p. [in Russian].

Propp V.Ya., 1928. Morfologiya skazki [Morphology of the Tale]. Leningrad: Academia. 160 p. [in Russian].

Tursunova G.A., 2021. Demonicheskie obrazy v tyurkskoy mifologii [Demonic Images in Turkic Mythology]. Tashkent: Fan. 192 p. [in Russian].

Tursunova L.K., 2021. Simvolika i arkhetipy v tyurkskoy mifologii: gendernyy i ritual'nyy konteksty [Symbols and Archetypes in Turkic Mythology: Gender and Ritual Contexts]. Almaty: Qazaq universiteti. 220 p. [in Russian].

Tursunov K.N., 2021. Zhenskaya sakral'nost' v kazakhskom epose [Female Sacredness in Kazakh Epic]. Almaty: KazNPU. 198 p. [in Russian].

Khakimzyanova D.F., Sabirova R.N., 2019. Obrazy Albasty, Bichura i Ubyrly karchyk v tatarskoy mifologii: morfologiya, semantika i ritual'naya funktsiya [Images of Albasty, Bichura and Ubyrly Karchyk in Tatar Mythology: Morphology, Semantics and Ritual Function]. Kazan: Kazan Federal University. 180 p. [in Russian].

Jung C.G., 2009. Arkhetipy i kollektivnoe bessoznatel'noe [Archetypes and the Collective Unconscious]. Moscow: AST. 496 p. [in Russian].