Ортағасырлық Ақтөбе: аңыз бен ақиқат

Мадияр Елеуов; Архад Молдахмет; Мағжан Жүсіпназар

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-44-63

Авторлар

Мадияр Елеуов әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-6459-8019
Архад Молдахмет Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі https://orcid.org/0000-0002-9817-6412
Мағжан Жүсіпназар әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті https://orcid.org/0009-0008-6518-1777

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-44-63

Кілт сөздер:

орта ғасырлар, Баласағұн, Ақтөбе, қалашық, аңыздар, эпос, цитадель, шахристан, рабад, қазба, кесік.

Аннотация

Қазақ жері – байырғы өркениеттердің бесігі. Осы кең байтақ аумақта көне дәуір мен орта ғасырларда жүздеген қала, іріліұсақты елді мекендер мен зәулім керуен сарайлар бой көтерген.
Өз заманында олар тек жергілікті жұртқа ғана емес, бүкіл Азия мен тіпті Еуропаға дейін танымал болған. Бұл қалалар сәулет өнерінің әсемдігімен, мәдени өмірімен және қарқынды саудасымен ерекшеленген. Бірегей келбетімен, жергілікті шебер сәулетшілердің
даналығымен және мәдени-экономикалық байланыстардағы маңызымен бұл қалалар саяхатшылар мен саудагерлердің таңданысын тудырып, олардың жазбаларында із қалдырған.
Алайда бұл бірегей қалалар мен елді мекендердің көбісі уақыт сынына төтеп бере алмады. Қанды жорықтар, тақ таластары, ішкі қырқыстар мен сыртқы шапқыншылықтар көптеген мәдени орталықтардың күйреуіне және қаңырап бос қалуына себеп болды.
Бүгінде олардан көне тарихтың құпиясын ішіне бүккен төбелер мен қорғандар ғана қалған. Соған қарамастан, бұл жерлер өз тарихи маңызын жоғалтқан жоқ. Ғылым, мәдениет, қолөнер мен сауданың ордасы болған көне қалалардың жұрты халықтың жадында, ауызша тарихында, әсіресе бай қазақ фольклорында сақталып қалған.
Ұрпақтан ұрпаққа жеткен аңыздар мен ауызша баяндар өткен өркениеттер туралы бірегей мәліметтерді қамтиды. Бұл фольклорлық мұралар археологиялық және жазбаша деректермен қатар ежелгі қалалардың тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады.
Тамыры терең өркениеттің киелі мекені болған қазақ жерінің төсінде бір кездері тек көшпенді өмір салтының көрінісі ғана емес, сонымен қатар Ұлы Жібек жолы бойындағы жоғары деңгейдегі қалалық мәдениеттің куәсіне айналған іргелі орталықтар тірлік кешкен.
Осындай тарихи орындардың бірі – Ақтөбе қалашығы. Бұл мақалада оның тарихи шынайы болмысы мен аңыздық сипаттары қарастырылады. «Халық аңыздарында шындық бар ма?» деген сауалға айырықша назар аударылған. Зерттеушілер ортағасырлық Ақтөбе қалашығына жүз жылға жуық уақыт бойы маңызды археологиялық ескерткіш ретінде көңіл бөліп келеді. Оған қатысты халық аңыздары мен тарихи деректер бірін-бірі толықтырады. Аңыздарда Ақтөбе ғылым, білім мен мәдениет ордасы ретінде сипатталады. Бұл мәліметтер ежелгі қаланың өмір
салтын қалпына келтіріп елестетуге мүмкіндік береді.
Мақалада аңыздарға фольклорлық-тарихи талдау жасалып, олардың шынайы тарихпен байланысы анықталады, ал бұл өңірдің мәдени мұрасын тереңірек түсінуге ықпал етеді.

Автор туралы мәлімет

Мадияр Елеуов, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

тарих ғылымдарының докторы, профессор

Архад Молдахмет, Қазақстан Республикасы Ұлттық музейі

PhD, ғылыми қызметкер

Мағжан Жүсіпназар, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

магистрант

Әдебиет

Әбдуәли Қ., 2004. Қаңлы (тарихи шежіре). Алматы. «Дайк-Пресс» баспасы. 610 б.

Әуезов М., 1962. Уақыт және әдебиет. Алматы: Қазақстың Мемлекеттік көркем әдеби баспасы. 428 б.

Валиханов Ч.Ч., 1961. Заметки по истории южно-сибирских племен // Сочинения в 5-ти томах. Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР. Т.1. 391 б.

Валиханов Ч.Ч., 1961. Исторические предания о батырах XVIII века // Сочинения в 5-ти томах. Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР. Т.1. 220-227 бб.

Ел қазынасы ескі сөз. 1994. В.В. Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері. Алматы. 616 б.

Елеуов М., 2012. Ортағасырлық Ақтөбе қаласының зерттелу тарихы: Жоғары оқу орны студенттеріне арналған оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті. 105 б.

Елеуов М., 2016. Ескерткіштер жинағы. Алматы: Қазақ университеті. 158 б.

Елеуов М., Талеев Д., Есенов С., 2017. Шу-Талас өңірінің ұзын қорғанды қалалары / жауапты ред. Ерсариев А.М. Mонография. Алматы: Қазақ университеті. 114 б.

Елеуов М., 2021. Ортағасырлық Ақтөбе қаласының қорғаныс жүйесі. Қазақ университеті. Алматы. 106 б.

Казахский фольклор в собрании, 1972. Г.Н. Потанин (Архивные материалы и публикации). Алма-Ата. 379 с.

Қазақ әдебиетіінің тарихы, 2008. Он томдық. Алматы: ҚазАқпарат. Т.3. 536 б.

Қазақтың халық творчествосы, 1989. (Ә. Диваев жинаған материалдар). Aлматы: Ғылым. 416 б.

Қасқабасов С., 1984. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым. Ана тілі. 272 б.

Қасқабасов С., 2009. Ойөріс. Алматы: Жібек жолы. 303 б.

Қоңыратбаев Ә., 1991. Қазақ фольклорының тарихы // Құрастырып алғы сөзін жазған Ә. Қоңыратбаев. Алматы. 288 б.

Марғұлан Ә., 1985. Ежелгі жыр аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар // Құрастырған Р.Бердібаев. Алматы: Жазушы. 368 б.

Потанин Г.Н., 1917. Казак-киргизские алтайские предания, легенды и сказки. Петербург. 47-71 б.

Уәлиханов Ш.Ш., 2010. Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихы туралы жазбалар // Ш.Ш.Уәлиханов. Көп томдық шығармалар жинағы. 1 том /2 басылым. Алматы: Толағай групп. 248-258 .

Уәлиханов Ш.Ш., 2010 а. Қырғыздар туралы жазбалар // Уәлиханов Ш.Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. 2 том / 2 басылым. Алматы: Толағай групп. Б. 8-10.

Шалекенов У.Х., 1980. Актобе – средневековый памятник // История материальной культуры Казахстана. Алма-Ата. Б. 13-20.

Шалекенов У.Х., Оразбаев А.М., 1980. Некоторые данные о водопроводной системе средневекового города Актобе // История материальной культуры Казахстана. АлмаАта. Б. 24-38.

REFERENCE

Аbdualï, Q., 2004. Qañlı (tarïxï şejire) [Qangly (Historical Genealogy)]. Almaty: Daik-Press. 610 p. [in Kazakh].

Áuezov, M., 1962. Uaqyt jáne ádebïet [Time and Literature]. Almaty: Qazaqtyń Memlekettik Kórkem Ádebï Baspasy. 428 p. [in Kazakh].

Ualïhanov, Ch.Ch., 1961. Zametki po istorïi yujno-sibirskikh plemen [Notes on the History of Southern Siberian Tribes]. In Sochinenïya v 5-ti tomakh. Alma-Ata: Izd-vo AN Kaz SSR. 391 p. [in Russian].

Ualïhanov, Ch.Ch., 1961. Istorïcheskie predanïya o batïrakh XVIII veka [Historical Legends about Batyrs of the 18th Century]. In Sochinenïya v 5-ti tomakh. Alma-Ata: Izd-vo AN Kaz SSR. pp. 220-227. [in Russian].

El qazınasy eski sóz, 1994. B.B. Radlov jïnağan qazaq folklorınıñ ülgileri [National treasure is an old saying (Samples of Kazakh folklore collected by В.В. Radlov)]. Almaty. 616 p. [in Kazakh].

Elewov M., 2012. Ortağasırlıq Aqtöbe qalasınıñ zerttelw tarïxı: Joğarı oqw ornı stwdentterine arnalğan oqw quralı [The history of the exploration of the medieval city of Aktobe: A textbook for university students]. Almatı: Qazaq wnïversïteti. 105 p. [in Kazakh].

Elewov M., 2016. Eskertkişter jïnağı [Collection of monuments] Almaty: Kazakh university. 158 p. [in Kazakh].

Elewov M., Taleev D., Esenov S., 2017. Şu-Talas öñiriniñ uzın qorğandı qalaları [Long-mounded cities of the Shu-Talas region]. jawaptı red. Ersarïev A.M. Monografïya Almaty: kazakh university. 114 p. [in Kazakh].

Elewov M., 2021. Ortağasırlıq Aqtöbe qalasınıñ qorğanıs jüyesi [The defense system of the medieval city of Aktobe]. Kazakh university. Almaty. 106 p. [in Kazakh].

Kazakhskiy fol'klor v sobranii, 1972. G.N. Potanina (Arkhivnyye materialy i publikatsii) [Kazakh folklore in collection. G.N. Potanina (Archival materials and publications)]. Alma-Ata. 379 p. [in Russian].

Qazaq ädebïetiiniñ tarïxı, 2008. On tomdıq [History of Kazakh literature (Ten volumes)]. Almaty: KazAkform. V. 3. 536 p. [in Kazakh].

Qazaqtıñ xalıq tvorçestvosı (Ä. Dïvaev jnağan materïaldar), 1989. [Kazakh folk art (Materials collected by A. Divaev)]. Almaty: Nauka. 416 p [in Kazakh].

Qasqabasov S., 1984. Qazaqtıñ xalıq prozası [Kazakh folk prose] Almaty: Nauka, Ana tili. 272 p [in Kazakh].

Qasqabasov S., 2009. Oyöris [Thoughts]. Almatı: Jibek jolı. 303 p. [in Kazakh].

Qoñıratbaev Ä., 1991. Qazaq folklorınıñ tarïxı [History of Kazakh folklore]. Qurastırıp alğı sözin jazğan Ä., Qoñıratbaev. Almatı. 288 p. [in Kazakh].

Marğulan Ä., 1985. Ejelgi jır añızdar: Ğılımï-zerttew maqalalar [Ancient Poems and Legends: scientific research articles]. Qurastırğan R. Berdibaev. Almatı: Jazwşı. 368 p. [in Kazakh].

Potanin G.N., 1917. Kazak-kirgizskiye altayskiye predaniya, legendy i skazki [Cossack-Kyrgyz Altai legends, legends and fairy tales]. Peterburg. P. 47-71 [in Russian].Wälïxanov Ş.Ş., 2010. Oñtüstik Sibir taypalarınıñ tarïxı twralı jazbalar [Notes on the history of the tribes of South Siberia]. Ş.Ş. Wälïxanov. Köp tomdıq şığarmalar jïnağı. 1 tom /2 basılım.Almaty: Tolagai group. P. 248-258 [in Kazakh].

Wälïxanov Ş.Ş., 2010a. Qırğızdar twralı jazbalar [Notes on the Kyrgyz]. Wälïxanov Ş.Ş. Köp tomdıq şığarmalar jïnağı. 2 tom / 2 basılım. Almaty: Tolagay Group. P. 8-107 [in Kazakh].

Shalekenov U.Kh., 1980. Aktobe – sredenvekovyy pamyatnik [Aktobe – a medieval monument]. Istoriya material'noy kul'tury Kazakhstana. Alma-Ata. P. 13-20. [in Russian].

Shalekenov U.Kh., Orazbayev A.M., 1980. Nekotoryye dannyye o vodoprovodnoy sisteme srednevekovogo goroda Aktobe [Some data on the water supply system of the medieval city of Aktobe]. Istoriya material'noy kul'tury Kazakhstana. Alma-Ata. P. 24-38. [in Russian].