Қазақстанның оңтүстігіндегі ортағасырлық қыш қазан  тұтқалары: морфологиялық ерекшеліктері мен хронологиясы

Ералы Акымбек; Нургали Несипбай

doi:10.32523/2664-5157-2025 4-17-39

Авторы

Ералы Акымбек Институт археологии им. А.Х. Маргулана https://orcid.org/0009-0007-9093-5342
Нургали Несипбай Институт археологии им. А.Х. Маргулана, КазНУ им. аль-Фараби https://orcid.org/0000-0002-0603-4514

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025%204-17-39

Ключевые слова:

Turkic, South Kazakhstan, Middle Ages, ceramics, cauldron, handle, morpho logy, typology, chronology, ceramic vessels, handle forms

Аннотация

Данная статья посвящена исследованию морфологических особенностей, типологии и хронологии кухонной керамики, в частности, ручек керамических котлов, обнаруженных на средневековых городищах и поселениях Казахстана. Актуальность исследования обусловлена недостаточной изученностью отдельных элементов средневековой керамической посуды (венчиков, ручек). Систематическое изучение средневековых гончарных изделий на территории Казахстана началось с середины ХХ века. На начальных этапах большая часть исследований была сосредоточена на описании стратиграфии поселений и городищ, а также керамических комплексов. Однако региональные особенности типов котлов не становились предметом специального анализа. Цель работы заключается в классификации типов ручек котлов, найденных на городищах южных регионов Казахстана (Сырдарья-Каратау, Шу-Талас, Жетысу), а также в определении их сходств и различий с материалами Средней Азии (Согд, Фергана) и Западного Казахстана в хронологическом аспекте. В ходе исследования применялись методы морфологического анализа, группировки и классификации, стратиграфического и историко-сравнительного анализа. В качестве основного материала использовались археологические данные, обнаруженные в указанных регионах. Описаны технология изготовления керамических котлов (ручная лепка, гончарный круг) и состав глиняной массы (песок, дресва). В результате выявлены два основных морфологических типа ручек котлов: дугообразные и полулунные. Первые образцы этих типов сформировались и получили распространение в VI-VII вв. (так называемый «кенгерский» период, ручка с согдийской надписью из Кулана). Дугообразные ручки и их модификации (скрученные, треугольные) были широко распространены в Шу-Таласском регионе (Тараз, Нижний Барысхан) в VIII-XII вв. Кроме того, совершенствовались форма ручек и способы их крепления, появились региональные варианты. Радиоуглеродный возраст памятников, где были найдены котлы с треугольными ручками в Таласском регионе, показал период начала IX в. – начала XII в. Встречаются отдельные образцы многоручных (четырёхручных) котлов (Тараз, Актобе-1). Наличие многоручных котлов в некоторых центрах указывает на то, что они выполняли не только утилитарную, но и декоративную функцию. Также были предложены терминологические вопросы, связанные с разнообразием сравнений и названий, используемых при описании формальных особенностей ручек котлов. Проведённые сопоставления подтверждают наличие общих культурных элементов, связанных с миграцией огузских племён из региона Сырдарьи в Поволжье (Самосделка) в IX веке. Установлено, что основные типы ручек котлов активно использовались в кухонных целях в городах Южного Казахстана вплоть до XV века. Результаты исследования позволяют определить динамику развития региональных гончарных традиций Казахстана.

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.

Сведения об авторах

Ералы Акымбек, Институт археологии им. А.Х. Маргулана

PhD, ведущий научный сотрудник

Нургали Несипбай, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, КазНУ им. аль-Фараби

докторант, младший научный сотрудник

Литература

Агеева Е.И., Пацевич Г.И., 1958. Из истории осёдлых поселений и городов Южного Казахстана. Тр. ИИАЭ АН Каз.ССР. Т. V. Археология. Алма-Ата. С. 3–215.

Айтқұл Х.А., Железняков Б.А., Зікірия Д.Қ., 2021. Керамика поселения Рахат IX – начала XIII вв. (предварительные результаты полевых исследований в ущелье Рахат в 2021 г.). Вестник КазНУ: Серия историческая. Том 103. №4. С. 101–111.

Ақымбек Е.Ш., 2017. Шу өңірінің ежелгі және ортағасырлық керамикасы ( Қордай ауданының материалдары бойынша). Алматы. 112 б.

Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., Нұрғали Н.Б., 2022. Ортағасырлық Талапты төрткүлінің керамикасы. Еуразиялық далалық өркениет: адам және тарихи-мәдени орта. Еуразия даласы археологиясы V халықаралық конгресінің материалдары (Түркістан қ., 11–14 қазан 2022 ж.). Бас. ред. А.Оңғар. 5 томдық. Алматы – Түркістан: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты, 3 том. Б. 157–168.

Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., Нұрғали Н.Б., 2022. Ортағасырлық Арна төрткүлі. «Орталық Азияның ежелгі жəне дəстүрлі қоғамдарының тарихи‐мəдени мұрасы: жаңа ашылымдар мен пəнаралық зерттеулер» атты «ХІV Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми‐əдістемелік конференция материалдары (Алматы қ., 28–29 қазан 2022 ж.). Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Қазақ университеті. Б. 22–43.

Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., Нұрғали Н.Б., 2023. Ортағасырлық Ақарық төрткүлі: 2022 ж. жүргізілген зерттеулер бойынша (Оңтүстік Қазақстан). Қазақстан археологиясы. 2 (20). Б. 186–202 .

Ақымбек Е.Ш., Железняков Б.А., Шагирбаев М.С., Нұрғали Н.Б., Абир Р.Қ., 2023. Аса алқабындағы ортағасырлық Саза төрткүлі. «Қазіргі кезеңдегі Еуразия археологиясы, этнологиясы және музеологиясының өзекті мәселелері: жаңа тұжырымдар мен нәтижелер» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (15 қараша 2023 жыл). Жауапты ред. Б.К. Қалшабаева. Алматы: Қазақ университеті. Б. 109–120.

Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., Нұрғали Н.Б., 2024. Ортағасырлық Жаргүл төрткүлдерінің керамикалық және остеологиялық материалдарын талдау нәтижелері: палеоэкономикалық аспект (Оңтүстік Қазақстан). Қазақстан археологиясы (Археология Казахстана) 1 (23). Б. 256–287.

Ахраров И., 1966. Кухонная керамика Ферганы ІХ-Х вв. История материальной культуры Узбекистана. Отв. ред. В.А. Шишкин. Вып. 7. Ташкент: ФАН УзССР. С. 125–131.

Байтанаев Б.А., 2007. К вопросу о топографии и статиграфии городища Сайрам. Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 1. С. 62–180.

Байпаков К.М., 1972. Керамика средневекового Кулана. Поиски и раскопки в Казахстане. Алма-Ата: Наука. С. 77–98.

Байпаков К.М., 1986. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI – начало XIII в.). Алма-Ата: Наука. 256 с.

Байпақов К.М., Капекова Г.А., Воякин Д. А., Марьяшев А. Н., 2011. Ежелгі және орта ғасырлардағы Тараз бен Жамбыл облысының қазыналары. Тараз: Археологиялық сараптама. 618 с.

Байпақов К.М., Ақымбек Е.Ш., 2014. 2013 жылы Аспара қаласында жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижесі. К. Ақышевтің туғанына 90 жыл толуына арналған «Қазақстан территориясындағы ежелгі және ортағасырлық мемлекеттер» атты халықаралық ғылыми конференция материалдарының жинағы. Алматы, А.Х. Марғұлан атындағы Археология институты. Б. 394–406.

Бернштам А.А., 1950. Труды Семиречинской археологической экспедиции «Чуйская долина»: материалы и исследования археологии СССР. М.; Ленинград. №4. 158 с.

Бубнова М.А., 1963. Добыча серебро-свинцовых руд в Шельджи в ІХ–ХІІ вв. Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе: Илим. С. 225–262.

Жолдасбаев С., 2016. Қаратаудың солтүстігіндегі соңғы ортағасырдағы қалалар. Түркістан: ЖК «Сейт». 115 б.

Зиливинская Э.Д., 2012. Связи Жетысу и бассейна Сырдарьи с Нижним Поволжьем в хазарский и домонгольский периоды. Алматы. История тысячелетия. Мат. междунар. науч.-практ. конф. «Древняя и средневековая урбанизация Евразии: возникновение, развитие и возраст города Алматы». 17-18 ноября 2010 г. Вып 3. Алматы. С. 92–102.

Калменов М.Д., 2023. Средневековые памятники Устюрта и Мангистау на караванных путях (X-XIV вв.). Материалы и исследования по археологии Казахстана. Т.ХVI. Алматы: Институт археологии имени А.Х. Маргулана. 168 с.

Касенов М.С., 2015. Талас өңірінің отырықшылық мәдениеті (VІ-ХІІІ ғғ.). Атырау: Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті. 180 б.

Кожемяко П.Н., 1963. Оседлые поселения Таласской долины. Археологические памятники Таласской долины. Фрунзе: Илим. С. 145–225.

Кузнецова О.В., 2012. Предварительное исследование коллекции керамики с поселения Алматы (Алмарасан). Алматы. История тысячелетия. Мат. междунар. науч.практ. конф. «Древняя и средновековая урбанизация Евразии: возникновение, развитие и возраст города Алматы» 17-18 ноября 2010 г. Вып 3. Алматы. С. 52–30.

Кузнецова О.В., Савельева Т.В., 2019. Гончарное ремесло в средневековом Талгаре. Альбом. Алматы. 220 с.

Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М., 1968. Древности Чардары (Археологические исследования в зоне Чардаринского водохранилища). Алма-Ата: Наука.

Маханбаева Н., Воякина Н., 2007. Керамический комплекс средневекового Каялыка. Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 1. С. 107–125.

Мухтарова Г.Р., Железняков Б.А., Тулегенов Т.Ж., 2020. Средневековая керамика поселения Рахат. Археология Казахстана. № 3 (9). С. 92–102.

Нуржанов А., Кузнецова О.В., 2008. Археологические раскопки городища Мерке в полевом сезоне 2007 года. Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 1. С. 165-171.

Нуржанов А.А., Акымбек Е.Ш., 2012. Средневековое городище Нижний Барсхан в Таласской долине. Известия НАН РК. Серия общественных наук. № 3. С. 94–107.

Попов П. В., 2017. Лепная керамика из нижних слоев городища Самосделка в Астраханской области. Общество: философия, история, культура. №2. С. 52–57.

Самашев З., Кузнецова О., Плахов В., 2008. Сарайшықтың қыш бұйымдары. Алматы. 264 б.

Сенигова Т. Н., 1972. Средневековый Тараз. Алма-Ата: Наука. 217 с.

Төлегенов А.К., 2022. Ортағасырлық Қастек қаласының керамикасы. Қазақстан археологиясы. № 1 (15). Б. 70–81.

Төлеубаев Ә.Т., Жұматаев Р.С., Шағырбаев М.С., Ерғабылов А., 2017. Алакөл ойпатындағы ортағасырлық қалалардың керамика кешені (салыстырмалы талдау). Түркістан аймағындағы археологиялық ескерткіштердің сабақтастығы: Халықаралық ғылыми конференция материалдары. Түркістан. ИП «Сейт». Б. 145–154.

Шағырбаев М.С., 2013. Ерте ортағасырлық Асусай қалашығының қыш ыдыстары. Қазақ Ұлттық Университетінің Хабаршысы. № 4 (71). Б. 187–198.

Reference

Aitkul Kh.A., Zheleznyakov B.A., Zikiriya D.K., 2021. Keramika poseleniya Rakhat IX – nachala XIII vv. [Predvaritelnye rezultaty polevykh issledovaniy v ushchele Rakhat v 2021 g.]. Vestnik KazNU. Seriya istoricheskaya. 103(4). P. 101–111. [in Russian].

Ageeva E.I., Patsevich G.I., 1958. Trudy Instituta Istorii, Arheologii i Etnografii [Proceedings of the Institute of History, Archaeology and Ethnography]. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR. [in Russian].

Akymbek E.S., 2017. Shu onіrіnіn ejelgі jane ortagasyrlyk keramikasy (Kordai audanynyn materialdary boiynsha) [Ancient and medieval ceramics of the Shu region (based on the materials of the Kordai district)]. Almaty: Margulan Institute of Archaeology. 112 p. [in Kazakh].

Akymbek E.Sh., Shagyrbaev M.S., Nurgali N.B., 2022. In: Ongar A. Euryazyalyk dalalyk orkeniet: adam zhane tarihi-madeni orta [Proceedings of the 5th International Congress on the Archaeology of the Eurasian Steppe, Turkistan, 11–14 October 2022], vol. 3. Almaty-Turkistan: Margulan Institute of Archaeology. P. 157–168. [in Kazakh].

Akymbek E.Sh., Shagirbayev M.S., Nurgali N.B., 2022. In: Zhumatayev R.S. XIV Orazbaevskie chteniya [14th Orazbayev Readings]. Almaty: Kazakh University. P. 22-43. [in Kazakh].

Akymbek E.Sh., Zheleznyakov B.A., Shagirbayev M.S., Nurgali N.B., Abir R.K., 2023. In: Kalshabaeva B.K. Kazіrgі kezendegі Euraziya arheologiyasy, etnologiyasy jane muzeologiyasynyn ozektі maselelerі: jana tuzhyrymdar men natijeler [Actual problems of archaeology, ethnology and museology of Eurasia at the present stage]. Almaty: Kazakh University. P. 109–120. [in Kazakh].

Akymbek E.Sh., Shagyrbaev M.S., Nurgali N.B., 2023. Kazakstan Arheologiyasy [Kazakhstan Archaeology], 2(20). P. 186–202. [in Kazakh].

Akymbek E.Sh., Shagyrbaev M.S., Nurgali N.B., 2024. Kazakstan Arheologiyasy [Kazakhstan Archaeology], 1(23). P. 256–287. [in Kazakh].

Akhrarov I., 1966. In: Shishkin V.A. (ed.). Istoriya materialnoi kultury Uzbekistana [History of material culture of Uzbekistan], vol. 7. P. 125–131. [in Russian].

Baitanaev B.A., 2007. K voprosu o topografii i stratigrafii gorodishcha Sayram [On the issue of topography and statography of the Sairam settlement]. Izvestiya Natsionalnoy Akademii Nauk Respubliki Kazakhstan. Seriya obshchestvennykh nauk, 1. P. 62–180. [in Russian].

Baipakov K.M., 1972. Keramika srednevekovogo Kulana. Poiski i raskopki v Kazakhstane [Medieval Kulan Ceramics: Excavations and Surveys in Kazakhstan]. Alma-Ata: Nauka. P. 77–98. [in Russian].

Baipakov K.M., 1986. Srednevekovaya gorodskaya kultura Yuzhnogo Kazakhstana i Semirechya (VI – nachalo XIII v.) [Medieval urban culture of Southern Kazakhstan and Semirechye (6th – early 13th centuries)]. Alma-Ata: Nauka. 256 p.[in Russian].

Baipakov K.M., Kapekova G.A., Voyakin D.A., Maryashev A.N., 2011. Ejelgi zhane orta gasyrlardagy Taraz ben Zhambyl oblysynyn qazynalary [Treasures of Ancient and Medieval Taraz and the Zhambyl Region]. Taraz: Arkheologiyalyk Saraptama. 618 p. [in Kazakh].

Baipakov K.M., Akymbek E.S., 2014. In: Baipakov K.M. (ed.). Arheologiyanyn shynyna shykkan [Ascension to the crowns of archaeology]. Almaty: Margulan Institute of Archaeology. P. 394–406. [in Kazakh].

Bernstam A.A., 1950. Trudy Semirechinskoy arkheologicheskoy ekspeditsii “Chuyskaya dolina” [Works of the Semirechye Archaeological Expedition “Chu Valley”]. Materialy i issledovaniya po arkheologii SSSR, 4. Moscow–Leningrad. 158 p. [in Russian].

Bubnova M.A., 1963. In: Kozhemyako P.N. Arheologicheskie pamyatniki Talasskoy doliny [Archaeological sites of the Talas Valley]. Frunze: Ilim. P. 225-262. [in Russian].

Zholdasbaev S., 2016. Karataudyn soltustigindegi songy ortagasyrdagy kalalar [Late medieval cities in the northern Karatau]. Turkistan: Seit. 115 p. [in Kazakh].

Zilivinskaya E.D., 2012. Svyazi Zhetysu i basseyna Syrdari s Nizhniem Povolzhem v khazarskiy i domongolskiy periody [Connections between Zhetysu and the Syr Darya basin with the Lower Volga region during the Khazar and pre-Mongol periods. Almaty. History of the Millennium]. In: Almaty. Istoriya tysyacheletiya, Proceedings of the International Conference “Drevnyaya i srednevekovaya urbanizatsiya Evrazii”. vol. 3. Almaty. P. 92–102. [in Russian].

Kalmenov M.D., 2023. Srednevekovye pamyatniki Ustyurta i Mangistau na karavannykh putyakh (X–XIV vv.) [Medieval monuments of Ustyurt and Mangystau along caravan routes (10th–14th centuries)]. Materialy i issledovaniya po arkheologii Kazakhstana, XVI. Almaty: Margulan Institute of Archaeology. 168 p. [in Russian].

Kasenov M.S., 2015. Talas onіrіnіn otyrykshylyk madenietі (VІ–VІІІ gg.) [Settlement culture of the Talas Region (6th–8th centuries)]. Atyrau: Dosmukhamedov Atyrau State University. 180 p. [in Kazakh].

Kozhemyako P.N., 1963. In: Kozhemyako P.N. (ed.). Arheologicheskie pamyatniki Talasskoy doliny [Archaeological sites of the Talas Valley]. Frunze: Ilim. P. 145–225. [in Russian].

Kuznetsova O.V., Nurjanov A.A., 2008. Izvestiya Natsional’noy akademii nauk Respubliki Kazakhstan. Seriya obshchestvennykh nauk [News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series]. 1. P. 165–171. [in Russian].

Kuznetsova O.V., 2012. Predvaritel’noe issledovanie kollektsii keramiki s poseleniya Almaty (Almarasan). In: Almaty. Istoriya tysyacheletiya. vol. 3. P. 52–30. Almaty. [in Russian].

Kuznetsova O.V., Saveleva T.V., 2019. Goncharnoe remeslo v srednevekovom Talgare. Al’bom [Pottery craft in medieval Talgar. Album]. Almaty: IA KN MON RK Publ. 220 p. [in Russian].

Maksimova A.G., Mershiev M.S., Vainberg B.I., Levina L.M., 1968. Drevnosti Chardary (Arheologicheskie issledovania v zone Chardarinskogo vodohranilishcha) [Antiquities of Chardara (Archaeological research in the Chardara reservoir area)]. Alma-Ata: Gylym. [in Russian].

Makhanbayeva N., Voyakina N., 2007. Izvestiya Natsional’noy akademii nauk Respubliki Kazakhstan. Seriya obshchestvennykh nauk [News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Social Sciences Series]. 1. P. 107–125. [in Russian].

Mukhtarova G.R., Zheleznyakov B.A., Tulegenov T.Zh., 2020. Srednevekovaya keramika poseleniya Rakhat. Kazakstan Arheologiyasy [Kazakhstan Archaeology]. 3(9). P. 92–102. [in Russian].

Nurzhanov A.A., Akymbek E.S., 2012. Arheologicheskie raskopki gorodishche Merkev polevom sezone 2007 goda [Archaeological excavations of the Merkev settlement during the 2007 field season]. Izvestiya Natsional’noy akademii nauk Respubliki Kazakhstan. 3. P. 94–107. [in Russian].

Popov P.V., 2017. Lepnaya keramika iz nizhnikh sloev gorodishcha Samosdelka v Astrakhanskoy oblasti [Molded ceramics from the lower layers of the Samosdelka settlement in the Astrakhan region]. Obshchestvo: filosofiya, istoriya, kultura. 2. P. 52–57. [in Russian].

Samashev Z., Kuznetsova O., Plakhov V., 2008. Sarayshyqtyn kysh buyimdary [Pottery of Saraishyk]. Almaty. 264 p. [in Kazakh].

Senigova T.N., 1972. Srednevekovyı Taraz [Medieval Taraz]. Alma-Ata: Nauka Publ. 217 p. [in Russian].

Tolegenov A.K., 2022. Ortagasyrlyk Kastek kalasynyn keramykasy [Ceramics from the medieval town of Kastek]. Kazakstan Arheologiyasy [Kazakhstan Archaeology]. 1(15). P. 70–81. [in Kazakh].

Toleubaev A.T., Zhumataev R.S., Shagirbaev M.S., Ergabilov A., 2017. Alakol oypatyndagy ortagasyrlyk kalalardyn keramika keshni (salystrmaly taldau) [Ceramic complexes of medieval cities in the Alakol lowland (comparative analysis)]. In: Turkistan aymagyndagy arkheologiyalyk eskertkishterdin sabaktastygy [Continuity of Archaeological Sites of the Turkistan Region]. Turkistan: IP Seit. P. 145–154. [in Kazakh].

Shagirbaev M.S., 2013. Erte ortaghasyrlyk Asusay kalashygynyn kysh ydystary [Pottery from the early medieval town of Asusay]. Vestnik Kazakhskogo Natsional’nogo Universiteta. 4(71). P. 187–198. [in Kazakh].