Историко-типологическое и культурное значение юрты – традиционного  жилища тюркских народов Центральной Азии

Өмер Фарұқ Атеш; Гүлжан Ибраева

doi:10.32523/2664-5157-2025-4-40-65

Авторлар

Өмер Фарұқ Атеш Кастамону университеті https://orcid.org/0000-0001-6416-7924
Гүлжан Ибраева Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0009-0003-8399-8741

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-40-65

Кілт сөздер:

түркі халықтары, көшпенділер мәде ниеті, көшпелі және отырықшы тұрғын үй түр лері, дәстүрлі баспаналар; киіз үй, киіз үйдің пайда болу ар налары мен себептері, киіз үйлердің тарихи формалары мен түрлері, киіз үй құрылымының ортақтығы, киіз үйлердің құрылымдық айырмашылық тары, құрылым семантикасы, баспананың мифологиялық мағынасы, түркі және моңғол халықтарының өзара байланыстары

Аннотация

Түркі халықтарының мәдениетін тарихи-этнографиялық тұрғыдан зерттеуде тұрғын үй ең маңызды нысандардың бірі болып табылады. Кез келген халықтың дәстүрлі баспанасын зерделеу оның қоғамдық құрылым жүйесін, шаруашылық қызметін, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуын танып білумен тығыз байланысты. Түркі халықтарының баспаналарын зерттеудің өзектілігі – олардың тарихи-хронологиялық даму жолдарын айқындау, сондай-ақ әртүрлі баспана түрлерінің ғасырлар бойы сақталып, қызмет етуіне ықпал еткен дүниетанымдық және этномәдени құндылықтарды анықтау қажеттілігімен негізделеді. Мақала авторлары қойылған ғылыми міндеттерді шешу барысында және көшпелі мәдениеттегі баспана түрлерін талдауда антикалық, ортағасырлық араб-парсы және қытай дереккөздерін пайдаланды. Зерттеу барысында түркі халықтарының мәдениетінде құрылымы әртүрлі көшпелі және отырықшы баспана түрлері болғаны анықталды. Олардың қатарына ағаш қабығымен жабылған шағын күркелер, Оңтүстік Сібірге тән көпбұрышты ағаш үйлер, Орталық Азиядағы киізбен жабылған киіз үйлер және адамзат баспанасының көптеген өтпелі (аралық) сипаттағы баспана түрлері жатады. Түркі халықтарының негізгі шаруашылығы маусымдық қоныс ауыстырумен тығыз байланыстағы мал шаруашылығы болғандықтан, ең қолайлы баспана түрі – көшпелі өмір салтына бейімделген киіз үй еді. Мақалада аталған дереккөздер негізінде киіз үйдің шығу тегі мен қалыптасу себептеріне қатысты әртүрлі ғылыми көзқарастар талданып, сақ/скиф, ғұн және көне түркі мәдениеттеріндегі ежелгі нұсқалары мен үлгілері ашып көрсетіледі. Сондай-ақ салыстырмалы-мәдени талдау аясында киіз үйдің құрылымдық және аймақтық ерекшеліктері, Еуразия кеңістігіндегі түркі және моңғол халықтарының мәдениетінде атқарған функционалдық маңызы қарастырылады. Мақала авторлары киіз үйді тек көшпелі өмір салтына бейімделген, жылдам тігіліп-жиналатын қолайлы баспана ретінде ғана емес, сонымен қатар рухани дүниетаныммен, әлеуметтік құрылыммен және кеңістіктің символдық жүйесімен тығыз байланысқан этномәдени феномен ретінде қарастырады. Зерттеуде Орталық Азия мен жартылай көшпелі өмір салты сақталған Сібір түркілерінде таралған киіз үй нысандарының салыстырмалы жүйеленуі жүзеге асырылды. Зерттеу аясында киіз үй түрлерінің – киіз үйдің басты құрылымдық негіздері кереге, уық және шаңырақтың ортақ болуына қарамастан, уықтардың иілу деңгейі мен шаңырақ құрылымындағы айырмашылықтары мен жабын материалының түрлеріне байланысты ерекшеленетіні анықталды. Бұл өзгешеліктер түркі және моңғол халықтарының этномәдени және географиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Мақалада тыва, хакас, алтай сынды Сібір халықтарының табиғи-климаттық жағдайларға сай киіз үйді бейімдеу және жетілдіру тәжірибесіне ерекше назар аударылған.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Өмер Фарұқ Атеш, Кастамону университеті

PhD, доцент, қазіргі түркі диалектілері мен әдебиеті кафедрасы, гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар факультеті

Гүлжан Ибраева , Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Докторант

Әдебиет

Алымбаева Б., 2000. Юрта киргизов в прошлом и настоящем. Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. Отв.ред. Г.П. Васильева. Москва: Наука. 206 с.

Аалиева Г.К., 2017. Этикет жилища кыргызов. Наука, техника, образование. №1. (31). С. 79–82.

Абдина Р.П., 2019. Наименования жилищ и зональных мест традиционной юрты в хакасском языке. Филологические науки. Вопросы теории и практики. (Т. 12). Выпуск 10. С. 166–167. DOI: https://doi.org/10.30853/filnauki.2019.10.36

Вайнштейн С.И., 1976. Проблемы истории жилища степных кочевников Евразии. Советская этнография. № 4. С. 42–62.

Вайнштейн С.И., 1991. Мир кочевников центра Азии. Москва: Наука. 296 с.

Васильева Г.П., 2000. Типы переносного жилища туркмен. Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. Отв.ред. Г.П. Васильева. Москва: Наука. 206 с.

Геродот, 1972. История в девяти книгах. Ленинград: Наука. 599 с.

Гиппократ, 1936. Избранные книги. Пер. с греч. В.И. Руднева; ред., вступ. ст. и примеч.

В.П. Карпова. Москва: Государственное издательство биологической и медицинской литературы. 736 с.

Жәнібеков Ө., 1995. Жолайрықта. Алматы: Рауан. 110 б.

Дэвлет М.А., 1976. Большая Боярская писаница. Москва: Наука. 36 с.

Крюков М.В., Курылев В.П., 2000. К ранней истории юрты (по китайским источникам III в. до н.э. XIII в. н.э). Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. Москва: Наука. 206 с.

Ковалевский А.П., 1956. Книга Ахмеда Фадлана о его путешествии на Волгу в 921922 гг. Харьков. 345 с.

Маргулан А.Х., 1959. Архитектура древнего периода. Маргулан А., Басенов Т., Мендикулов М. Архитектура Казахстана. Алма-Ата. 170 с.

Маргулан А.Х., 1997. Мир казаха. Институт развития Казахстана. Международный фонд им. Алькея Маргулана. Алматы. 57 с.

Муканов М.С., 1981. Казахская юрта. Алма-Ата: Кайнар. 224 с.

Народы Средней Азии и Казахстана, 1963. (Народы мира. Этнографический очерк). Академия наук СССР. (Том 2). 779 с.

Назарбекұлы С., 2005. Қазақтың киіз үйі. Астана: Елорда. 96 б.

Наурзбаева А., 2023. Казахская (киiз үй) и кыргызская (боз үй) юрта в аспекте этнокультурного семиозиса. Central Asian Journal of Art Studies, Т. 8. № 1. С. 66–81. DOI: https://doi.org/10.47940/cajas.v8i1.673

Ооржак В., 2020. Тувинские традиционные методы точных расчетов при изготовлении каркаса юрт. Новые исследования Тувы. № 4. С. 64–77. DOI: https://doi.org/10.25178/nit.2020.4.5

Оразов А., Чарыев Д., 2000. Некоторые верования и обряды туркмен, связанные с юртой (XIX – начало XX в.). Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. М.: Наука. 206 с.

Орынбасарқызы М., 2025. Киіз үй тігу. (Сөз бен саз бағдарламасы, 135). ҚР Ұлттық музейі (Электронды ресурс). URL: https://youtu.be/dm-RAm29WOw?si=d7oEukC7FdhphQD (Қаралған уақыты: 5.11.2025).

Руденко С.И., 1953. Культура населения горного Алтая в скифское время. Москва-Ленинград. 402 с.

Радлов В.В., 1989. Из Сибири. Страницы дневника. Москва: Наука. 740 с.

Рузбихан Исфахани, Фазлаллах ибн, 1976. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). Пер. с перс., вступ. статья и примеч. Р. П. Джалиловой. Москва: Наука. 350 с.

Толеубаев А.Т., 1991. Реликты доисламских верований и семейной обрядности казахов (XIX – начало XX в.). Алма-Ата: Гылым. 240 с.

Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир, 1988. Новосибирск: Наука. 225 с.

Тойшанұлы А., 2016. Түрік-моңғол мифологиясы. Монография. Өскемен: Шығыс Ақпарат. 298 б.

Ултургашева Н.Д., Чебодаева М.П., 2021. Истоки и развитие традиционного жилища хакасов войлочной юрты по материалам ученых и путешественников (XVII – XX вв.). Миссия конфессий. (Т. 10). № 3. С. 273–282.

Харузин Н.Н., 2007. История развития жилища тюркских и монгольских народов. 2- ое изд. доп. Астана: Алтын кітап. 183 с.

Юсупов Р.М., 2010. Башкирская юрта: происхождение и основные этапы развития.

Юсупов Р.М., Султангареева Р.А., Шитова С.Н. Башкирская юрта. Уфа. 70 с.

Этнография каракалпаков, 1980. XIX начал о XIX века. (Материалы и исследования). Ташкент: «Фан» Узбекской ССР. 203 с.

Reference

Alymbaeva B., 2000. Yurta kirgizov v proshlom i nastoyaschem [Kyrgyz yurt in the past and present]. Kochevoe jilische narodov Srednei Azii i Kazahstana [Nomadic dwelling of the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. G.P. Vasil'eva (ed.). Moscow: Nauka. 206 p. [in Russian].

Aaliyeva G.K., 2017. Etiket jilischa kyrgyzov [Kyrgyz dwelling etiquette]. Nauka, tehnika, obrazovanie [Science, technology, education]. №1 (31). P. 79–82. [in Russian].

Abdina R.P., 2019. Naimenovaniya jilisch i zonal'nyh mest tradicionnoi yurty v hakasskom yazyke [Names of dwellings and zonal places of the traditional yurt in the Khakass language].

Filologicheskie nauki. Voprosy teorii i praktiki [Philological sciences. Theoretical and practical issues]. Vol. 12. Issue 10. P. 166–167. [in Russian].

Weinstein S.I., 1976. Problemy istorii jilischa stepnyh kochevnikov Evrazii [Problems of the history of dwellings of the steppe nomads of Eurasia]. Sovetskaya etnografiya [Soviet Ethnography]. № 4. P. 42–62. [in Russian].

Weinstein S.I., 1991. Mir kochevnikov centra Azii [The World of nomads of Central Asia]. Moscow: Nauka. 296 p. [in Russian].

Vasil’eva G.P. 2000. Tipy perenosnogo zhilishcha turkmen. [Types of Portable Dwellings of the Turkmens]. Kochevoe jilische narodov Srednei Azii i Kazahstana [Nomadic dwelling of the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. G.P. Vasil'eva (ed.). Moscow: Nauka. 206 p. [in Russian].

Gerodot, 1972. Istoriya v devyati knigah [History in Nine Books]. Leningrad: Nauka. 599 p. [in Russian].

Gippokrat, 1936. Izbrannye knigi [Selected books]. Translation by V.I. Rudnev; ed., introduction and notes by V.P. Karpov. Moscow: State Publishing House of Biological and Medical Literature. 736 p. [in Russian].

Zhanіbekov O, 1995. Jolairyqta [In the crossroads]. Almaty: Rauan. 110 p. [in Kazakh].

Devlet M.A., 1976. Bol'shaya Boyarskaya pisanica [The Large Boyar inscription]. Moscow: Nauka. 36 p. [in Russian].

Kryukov M.V., Kurylev V.P., 2000. K rannei istorii yurty (po kitaiskim istochnikam III v. do n.e. XIII v. n.e) [On the early history of the yurt (according to Chinese sources of the 3rd c. BC – 13th c. AD)]. Kochevoe jilische narodov Srednei Azii i Kazahstana [Nomadic dwelling of the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. Moscow: Nauka. 206 p. [in Russian].

Kovalevskii A.P., 1956. Kniga Ahmeda Fadlana o ego puteshestvii na Volgu v 921-922 gg. [Book of Ahmed Fadlan about his journey to the Volga in 921-922]. Kharkov. 345 p. [in Russian].

Margulan A.Kh., 1959. Arhitektura drevnego perioda [Architecture of the ancient period]. Margulan A., Basenov T., Mendikulov M. Arhitektura Kazahstana [Architecture of Kazakhstan]. Almaty 170 p. [in Russian].

Margulan A.Kh., 1997. Mir kazaha. Institut razvitiya Kazahstana [World of Kazakh. Institute of Development of Kazakhstan]. A. Margulan International Foundation. Almaty. 57 p. [in Russian].

Mukanov M.S., 1981. Kazahskaya yurta [Kazakh yurt]. Almaty: Kainar. 224 p. [in Russian].

Narody Srednei Azii i Kazahstana, 1963. [Peoples of Central Asia and Kazakhstan]. Narody mira. Etnograficheskii ocherk [Peoples of the World. Ethnographic essay. Academy of Sciences of the USSR. Vol. 2. 779 p. [in Russian].

Nazarbekuly S., 2005. Qazaqtyń kiiz úıi [The Yurt of the Kazakh People]. Astana: “Elorda”. 96 p. [in Kazakh].

Naurzbaeva A., 2023. Kazakhskaia (kiiz úı) i kyrgyzskaia (boz úı) yurta v aspekte etnokul'turnogo semiozisa [The Kazakh (kiiz ui) and Kyrgyz (boz ui) Yurt in the Aspect of Ethnocultural Semiosis]. Central Asian Journal of Art Studies.Vol. 8, No. 1. P. 66–81. [in Russian].

Oorzhak V., 2020. Tuvinskie traditsionnye metody tochnykh raschetov pri izgotovlenii karkasa iurt [Tuvan Traditional Methods of Precise Calculations in the Construction of Yurt Frames]. Novye issledovaniia Tuvy [New Research of Tuva]. № 4. p 64–77. [in Russian].

Orazov A., Charyev D., 2000. Nekotorye verovaniia i obriady turkmen, sviazannye s yurtoi (XIX – nachalo XX v.) [Some Beliefs and Rituals of the Turkmen Associated with the Yurt (19th – Early 20th century)]. Kochevoe jilische narodov Srednei Azii i Kazahstana [Nomadic dwelling of the peoples of Central Asia and Kazakhstan]. G.P. Vasil'eva (ed.). Moscow: Nauka. 206 p. [in Russian].

Orynbasarqyzy M. 2025. Kiiz úı tigu [Erecting a Yurt].“Soz ben Saz” Program, Episode 135. National Museum of the Republic of Kazakhstan (Electronic resource) URL: https://youtu.be/dm-RAm29WOw?si=d7oEu-kC7FdhphQD (Accessed: November 5, 2025). [in Kazakh].

Rudenko S.I., 1953. Kul'tura naseleniya gornogo Altaya v skifskoe vremya [. The culture of the population of the Altai Mountains in the Scythian period]. Moscow-Leningrad. 402 p. [in Russian].

Radlov V.V., 1989. Iz Sibiri. Stranicy dnevnika [From Siberia. Diary Pages]. Moscow: Nauka. 740 p. [in Russian].

Ruzbihan Isfahani, Fazlallah ibn, 1976. Mihman-name-ii Buhara (Zapiski buharskogo gostya) [Mikhman-name-i Bukhara (Notes of a Bukhara guest)]. Translation, intro. article and notes by R.P. Jalilova. Moscow: Nauka. 350 p. [in Russian].

Toleubayev A.T., 1991. Relikty doislamskih verovanii i semeinoi obryadnosti kazahov (XIX – nachalo XX v.) [Relics of pre-Islamic beliefs and family rituals of the Kazakhs (the 19th – early 20th cc.)]. Almaty: Gylym. 240 p. [in Russian].

Tradicionnoe mirovozzrenie tyurkov Yujnoi Sibiri. Prostranstvo i vremya [Traditional worldview of the Turks of Southern Siberia. Space and Time]. Veschnyi mir.1988. [Eternal world]. Novosibirsk: Nauka. 225 p. [in Russian].

Toishanuly A., 2016. Turіk-mongol mifologiyasy [Turkic-Mongol mythology]. Monografiya. Oskemen: Shygys Aqparat. 298 p. [in Kazakh].

Ulturgasheva N.D., Chebodaeva M.P., 2021. Istoki i razvitie tradicionnogo jilischa hakasov voilochnoi yurty po materialam uchenyh i puteshestvennikov (XVII -XX vv.) [The origins and development of the traditional Khakass dwelling, the felt yurt, based on materials from scientists and travelers (the 18th -20th cc.)]. Missiya konfessii [Mission of the confession].

Vol. 10. № 3. P. 273–282. [in Russian].

Kharuzin N.N., 2007. Istoriya razvitiya jilischa tyurkskih i mongol'skih narodov [The history of the development of housing of the Turkic and Mongolian peoples]. Issue 2. Astana: Altyn kіtap. 183 p. [in Russian].

Yusupov R.M., 2010. Bashkirskaya yurta: proishojdenie i osnovnye etapy razvitiya [Bashkir yurt: origin and main stages of development]. Yusupov R.M., Sultangareeva R.A., Shitova S.N. Bashkirskaya yurta [Bashkir yurt]. Ufa. 70 p. [in Russian].

Etnografiya karakalpakov. XIX nachalo XIX veka [Ethnography of the Karakalpaks. The 19th - early 20th cc.], 1980. Materialy i issledovaniya [Materials and research]. Tashkent: Fan of Uzbek SSR. 203 p. [in Russian].