«Балқадиша» әнінің шығу және насихатталу тарихы: этноархеологиялық зерттеу
Қаралымдар: 33 / PDF жүктеулері: 14
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-127-146Кілт сөздер:
Ақан сері Қорамсаұлы, Балқадиша Ыбырайқызы, тарихи-мәдени мұра, қазақ әндері, этноархеология, текстология, картография, архивтану, қасиетті орындар, экспедицияАннотация
Мақала белгілі композитор Ақан сері Қорамсаұлының (1843-1913)
«Балқадиша» әнінің шығу және насихатталу тарихын этноархеологиялық тұрғыдан
зерттеуге арналған. Халық арасында кеңінен таралған бұл әннің пайда болуына
қатысты күні бүгінге дейін тек журналистер, композиторлар ғана жазып келді. Ал
ғылыми тұрғыдан кешенді зерттеу жұмыстары жүргізілмеді.
Мақалада ең алдымен тақырыптың өзектілігі айқындалып, мәселенің зерттелу
дәрежесіне шолу жасалады. «Балқадиша» әні мәтінінің уақыт өте келе өзгеруін анықтау
мақсатында ХХ ғасырдың басынан бастап жарық көрген ән жинақтары текстологиялық
тұрғыдан талданады. Таптық күрес идеологиясын желеу еткен кеңестік идеологияның Ақан сері Қорамсақұлының шығармасына әсері көрсетіледі. Әсіресе Балқадиша Ыбырайқызының сексен бес жастағы қарт адамға ұзатылғандығы туралы деректің ән мәтініне негізсіз қосылғандығын анықтауға басымдық беріледі.
Ғылыми жұмыста әннің басты кейіпкеріне қатысты бұрын-соңды беймәлім
болып келген құнды деректер ұсынылады. Оның ішінде Ақмола облысы Зеренді
ауданының мемлекеттік архивінен алғаш рет табылған құжаттар негізінде Балқадиша
Ыбырайқызының туған жылы анықталып, отбасылық өмірі туралы мәліметтер
беріледі. Сонымен қатар архив деректеріне сүйене отырып Ақан сері мен Балқадиша
Ыбырайқызының кездесуіне себепкер болған Баймырза Мұсаұлының дүниеге келген
жылы, сәйкесінше «Балқадиша» әнінің жарыққа шыққан уақыты көрсетіледі.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында Ақмола облысы бойынша далалық экспедициялар ұйымдастырылып, Балқадиша Ыбырайқызының көзін көрген адамдармен,
ұрпақтарымен кездесулер өткізілді. Олармен сұхбаттасу барысында жазылып алынған
материалдар «Балқадиша» әнінің шығу және халық арасында таралу тарихын толықтыруға
мүмкіндік береді. Мақалада ән кейіпкерінің туған немересі Айымкөз Таласованың
отбасылық қорынан алынған Балқадиша Ыбырайқызының фотосы ұсы-нылады.
Тақырыпты этноархеологиялық тұрғыдан зерттеу барысында Балқадиша Ыбырайқызы
жерленген Зеренді ауданы Кеңөткел ауылындағы зираттың орны анықталып, археологиялық талдау жүргізіледі. Бұл аймақта тас дәуірінен бастап адамдардың мекендегендігі
және ежелгі қоныстардың орындарында Балқадиша Ыбырайқызы өмір сүрген уақытта
да тұрақты елді-мекендердің болғандығы ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары барысында «Балқадиша» әнінің кейіпкерлері мекендеген
аймақты картографиялау бойынша арнайы жұмыстар жүргізіледі. Картаға белгілі
композитор Ақан серінің дүниеге келген жері, Балқадиша Ыбырайқызының кіндік қаны
тамған, сондай-ақ жерленген ауылдары белгіленіп, GPS координаталары анықталады.
Бұл сакралды орындарды Ақмола облысы бойынша туристік нысандар қатарына енгізу
бойынша ұсыныстар жасалады.
Әдебиет
Беляев В., 1962. Очерки по истории музыки народов СССР. Выпуск 1. Музыкальная культура Киргизии, Казахстана, Туркмении, Таджикистана и Узбекистана. Москва: Государственное музыкальное издательство. 300 с.
Жакеева Б., 1988. Хор үйірмесімен жұмыс. Алматы: Өнер. 56 б.
Жақанов І., 2013. Бір кезде Ақан едім аспандағы...: деректі хикаят. Астана: Фолиант. 208 б.
Жұмабаев М., 1924. Ақан сері // Сана. №1. 12-13 бб.
Затаевич А., 1925. 1000 песен киргизского народа (напевы и мелодии). Оренбург: Киргизское государственное издательство. 402 с.
Қазақ әндері, 1957. Құрастырған М. Бестібаев. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 90 б.
Қазақ әндері, 1963. Ш. Мұхамеджановтың редакторлығымен. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 359 б.
Қазақ әндері, 1968. А. Шалабаеваның редакторлығымен. Алматы: Жазушы. ІІ том. 191 б.
Қазақ әндері, 2011. Құрастырған Б.Ж.Жүсіпова. Астана: Көшпенділер. 704 б.
Қазақ әндерінің антологиясы, 1990. Құрастырған Ж. Кәрменов. 2 томдық. 1 том. Алматы: Өнер. 336 б.
Қазақ әндері: ән текстерінің жинағы, 1961. Құраст., ред. қараған Н. Шакенов. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 246 б.
Майчекин М., 1959. Ақан сері Қорамсаұлы әндері. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 50 б.
Тәшенұлы К., 2002. Жырлар мен сырлар. Алматы: Өркениет. 248 б.
Тұрғынбекұлы С., 2006. Ақан сері – Балқадиша. Лирикалық поэма. Астана. 68 б.
Хабдулина М.К., 1994. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. Алматы: Ракурс. 170 с.
Харузин Н.Н., 1896. История развития жилища у кочевых и полукочевых тюркских и монгольских народностей России. Москва: Т-во скоропечатни А. А. Левенсон. 124 с.
Хасенов С.О., 2024. Жігіттің падишасы. Көкшетау: Мир печати. 248 б.
Хорға арналған шығармалар: а капелла, 1973. Құрастырғандар А.Молодов, Г.Ахметова. Алматы: Жазушы. 96 б.
Шнэ В.К., 1894. Зимовки и другие постоянные сооружения кочевников Акмолинской области // Записки Зап.-Сиб. отдела РГО. Кн. XVII. Вып. I. Омск. 18 с.
Aqan seri taңdamalь өleңderi, 1935. Çьnap baspaga dajьndagan Sәken. Almaty: Qazaqьstan kөrkem әdebijet baspasь. 87 b.
Mūqanov S., 1941. Menjn mektepterjm. Bjrjncj boljm. Alma-Ata: Qazaqьstan LKÇS Ortalьq komitetjnjn komsomol baspasь. 212 b.
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
