Қаңлы дәуірі ескерткіштерінің археозоологиялық материалдарын талдау (2022 ж. Бурнооктябрьское және Бақатөбе материалдары бойынша)
Қаралымдар: 65 / PDF жүктеулері: 72
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-3-41-71Кілт сөздер:
Талас өңірі, Бурнооктябрьское, Бақатөбе, ескерткіштер, қаңлы дәуірі, түркі дәуірі, остеология, археозоология, мал шаруашылығы.Аннотация
Мақалада 2022 жылы зерттеу жүргізілген Талас өңірінде орналасқан Бурнооктябрьское және Бақатөбе ескерткіштерінің (б.з. І–ІV ғғ.) археозоологиялық материалдары қарастырылды. Зерттеу жұмысының мақсаты Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі ежелгі қоныстар мен қалалардың археозоологиялық материалдарына зертханалық талдау жүргізу және көршілес аймақтардағы хронологиялық мерзімі жақын ескерткіштердің материалдарымен салыстыру болып табылады. Жануар сүйектері археозоологиялық әдістерге сай зерттеліп, археофаунаның құрамы, үй жануарларының түрлері, жас ерекшеліктері, қаңқа элементтері мен қаңқа бөліктерінің құрамы анықталды. Зертханалық талдау барысында Талас өңіріндегі ежелгі ескерткіштерден табылған жалпы
саны 740 дана жануар сүйегі сарапталып, оның 707 дана сүйегі (95,5%) нақты түрге дейін ажыратылды. Қоныс тұрғындарының шаруашылығында уақ мал негізгі орын алған, екінші орында ірі қара, саны жағынан үшінші орында жылқы сүйектері. Остеологиялық материалдардың арасынан аздаған мөлшерде түйе, есек және ит сүйектері кездесті. Жабайы жануарлар фаунасынан: ірі тұяқтылар (құлан және бұғы), ұсақ тұяқтылар (елік, қарақұйрық, арқар, ақбөкен), жыртқыштар (түлкі), қоян (құм қояны – Lepus tolai), кеміргіштердің (суыр) сүйектері анықталды. Зерттеу нәтижелері Шу, Талас, Сырдария, Ташкент және Амудария өңірлеріндегі ескерткіштердің археозоологиялық мәліметтерімен салыстырылды. Талас өңіріндегі ескерткіш материалдары негізінде қаңлы және ерте түркі дәуірлеріндегі мал шаруашылығының даму динамикасы, үй жануарларының түрлері және аңшылық бағыттары талданады.
Әдебиет
Aкaeвский A.И., Юдичeв Ю.Ф., Ceлeзнeв C.Б., 2005. Aнaтoмия домашних живoтных. Mосква: Аквариум-Принт. 640 c.
Агеева Е.И., Пацевич Г.И., 1958. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана. Труды ИИАЭ АН КазССР. Алма-Ата: Наука. Т.5. 296 с.
Ажигали С.Е., Турганбаева Л.Р., 2021. Культово-жилищный комплекс Кайнар второй половины XVIII – начала ХХ в. на Северном Устюрте как историко-культурный и архитектурный памятник. Археология, этнография и антропология Евразии. Т. 49. No 4. С. 109-119.
Акишев К.А., 1972. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана. Поиски и раскопки в Казахстане. Отв.ред. К.А. Акишев. Алма-Ата: Наука. С. 31-47.
Акишев А.К., 1984. Образ верблюда в легендах Центральной Азии. Этнография народов Сибири. Новосибирск: Наука. С. 69-76.
Ақымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С., 2021. Ортағасырлық Ақыртас төрткүлінің остеологиялық материалдары. Қазақстан археологиясы № 1 (11). Б. 72-100.
Ақымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С., 2021. Ортағасырлық Ақтөбе қаласындағы мұнара маңынан анықталған жануар сүйектеріне археозоологиялық талдау (2014 жылғы қазба жұмыстарының материалдары негізінде). Омаров Ғани Қалиханұлының 60 жылдық мерейтойына арналған «Орталық Азияның ежелгі және ортағасырлық археологиясы: мәдениеттер сабақтастығы және трансформациясы» атты Халықаралық ғылыми конференция материалдары Қазақстан (Алматы, 5 маусым 2021 ж.). Жауапты ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Қазақ университеті. Б. 124-139.
Ақымбек Е.Ш., Шагирбаев М.С., 2021д. Ортағасырлық Аспара қаласының остеологиялық материалдары (2014 ж. қазба материалдары бойынша). Электронды ғылыми журнал «edu.ehistory.kz» № 2 (26), https://edu.e-history.kz/index.php/history/issue/view/35
Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., 2022. Ортағасырлық Талапты төрткүлінің археозоологиялық материалдарын талдау (2021 ж. қазба жұмыстары бойынша). Қазақстан археологиясы. № 2 (16). Б. 136-154.
Ақымбек Е.Ш., Шағырбаев М.С., Нұрғали Н.Б., 2022. Ортағасырлық Арна төрткүлі (2021 ж. жүргізілген зерттеулер бойынша). «Орталық Азияның ежелгі жəне дəстүрлі қоғамдарының тарихи‐мəдени мұрасы: жаңа ашылымдар мен пəнаралық зерттеулер» атты «ХІV Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми‐əдістемелік конференция материалдары. Жауапты ред. Р.С.
Жуматаев. Алматы: Қазақ университеті. Б. 22-44.
Алипчиев С., Байбосынов К., 1982. Свод памятников истории и культуры Джамбулской области. Джамбул: Джамбулский областной историко-краеведческий музей. 208 с.
Байпаков К.М., 2012. Древняя и средневековая урбанизация Казахстана (по материалам исследований Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции). Книга I.
Урбанизация Казахстана в эпоху бронзы – раннем средневековье. Алматы: Институт археологии им. А.Х: Маргулана. 390 с., илл.
Банников А.Г., 1975. Дикий верблюд – хавтагай. Природа. Москва: Наука. С. 62-70.
Бартольд В.В., 1897. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 гг. – СанктПетербург, Типография Императорской академии наук. 198 с.
Бейсенов А.З., 2019. К.А. Акишев и вопросы изучения памятников казахского времени. Маргулановские чтения – 2019: Материалы междунар. археол. науч.-практ. конф., посвящ. 95-летию со дня рождения выдающегося казахстанского археолога К.А. Акишева (19-20 апреля 2019 г.). Гл. ред. Байтанаев Б.А., отв. ред. Хабдулина М.К. Нур-Султан: НИИ археологии им. К.А. Акишева, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. С. 10-38.
Бейсенов А.З., Марьяшев А.Н., 2014. Петроглифы раннего железного века Жетысу. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана. 156 с.
Вайнберг Б.И., 1977. Монеты древнего Хорезма. Москва: Наука. 223 с.
Витт В.О., 1952. Лошади Пазырыкских курганов. Советская археология. Выпуск 16. Москва-Ленинград: Издательство АН СССР. С. 163-206.
Громова В.И., 1940. Материалы к изучению древнейших домашних животных Средней Азии (по раскопкам каунчи-тепа в 1935 г.). Каунчи-тепа. Ташкент: Узбекский филиал Академии наук СССР. С. 41-62.
Гюль Т.И., 2020. Образ верблюда в доисламском исскустве Средней Азии. Народы и религии Евразии. Барнаул: Издательство Алтайского гоудартвенного университета. С. 117-130.
Елеуов М., Шагирбаев М., Молдахмет А., 2022. Ортағасырлық Қышқаладан табылған жануар сүйектеріне археозоологиялық талдау (2021 жылы табылған остеоматериалдар негізінде). ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. №1 (104). 2022. Б. 34-48.
Жамбыл облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің Жинағы. Жуалы ауданы., 2023. Алматы: Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясы. 290 б.
Жаңабеков К., Мақашев Е., 1996. Жануарлар анатомиясы. Алматы: Білім. 336 б.
Жолдасбаев С., 2017. Қазақ елiнiң XV–XVIII ғасырлардағы тұрақты мекенжайлары. Материалы и исследования по археологии Казахстана. Т. Х. Астана: Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтының баспа тобы. 304 б.
Карачаровский В., 1949. Результаты определения костных остатков животных. Труды Семиреченской археологической экспедиции (1936-1938 гг.). Таласская долина. Сост.: А.Н. Бернштам. Алма-Ата: Издетельство АН КазССР. С. 198-202.
Косинцев П.А., Гимранов Д.О., Ломан В.Г., 2020. Костные остатки животных из поселения финального бронзового века Донгал (Центральный Казахстан). Новые исследования. История и культура Великой Степи. Материалы международной научно-практической конференции. Под ред. М.Х. Абусеитовой. Алматы, Шығыс пен Батыс. С. 200-205.
Кюнер Н.В., 1961. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. Москва: Издательство восточной литературы. 391 с.
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық., 2010. 1-том. Алматы: Атамұра. 544 б.
Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М., 1968. / Отв.ред. К.А. Акишев. Древности Чардары (Археологические исследования в зоне Чардаринского водохранилища). Алма-Ата: Наука. 264 с.
Маргулан А.X., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М., 1966. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата: Наука. 436 с.
Нуржанов А.А., Шагирбаев М.С., 2021. Археозоологические исследования костных остатков из средневекового городища Кастек (по материалам раскопок 2020 г.). Материалы международной научно-методической конференции «ХІІI Оразбаевские чтения» по теме «Историкокультурное наследие древних и традиционных обществ Центральной Азии: новые открытия и
междисциплинарные исследования» (20-21 мая, 2021 г.). Алматы: Қазақ университеті. С. 185-192.
Рогожинский А.Е., 2011. Петроглифы археологического ландшафта тамгалы. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана. 342 с.
Савельева Т.В., Шагирбаев М.С., 2020. Остеологические материалы из караван-сарая Шенгельды. Вестник КазНПУ им. Абая, серия Исторические и социально -политические науки. №1(64). С. 390-400.
Самашев З., Мургабаев С., Елеуов М., 2014. Сауысқандық петроглифтері. Астана: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институтының Астана қаласындағы филиалының баспа тобы. 374 б.
Талеев Д.Ә., Ержигитова А., Шағырбаев М.С., 2020. Ежелгі Сауран (Қаратөбе) қаласының остеологиялық материалдары. «Орталық Азияның ежелгі және дәстүрлі қоғамдарының тарихи-мәдени мұрасы: зерттеу, түсіндіру және сақтау мәселелері» атты «ХІІ Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары (17–18 сәуір, 2020 жыл). Жауапты
ред. Р.С. Жуматаев. Алматы: Қазақ университеті. Б. 201-209.
Талеев Д.Ә., Торбеков Е.С., 2020. Бурнооктябрьск (Жылқышытөбе) қалашығында 2018–2019 жылдары жүргізілген зерттеулер. Қазақстан археологиясы. №2 (8). Б. 50-64.
Талеев Д.Ә., Шагирбаев М.С., 2020. Бурнооктябрьск 1 (Жылқышытөбе) қаласының остеологиялық материалдары. Марғұлан оқулары-2020: «Ұлы Дала археологиялық және пәнаралық зерттеулер аясында» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (Алматы қ., 17–18 қыркүйек 2020 ж.). 1 том. Алматы: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты. Б. 230-241.
Толстов С.П., 1948. Древний Хорезм. Москва: Издание Московского государственного университета. 439 с.
Торгоев А.И, Кулиш А.В., Торежанова Н.Ж., 2020. Замок Бака-тобе и крестообразные постройки Кангюя. Археология и история кангюйского государства: монография. отв. ред. С.А. Яценко. Шымкент: Типография Әлем. С. 69-87.
Торгоев А.И., Кулиш А.В., 2020. Городище Культобе в г. Туркестане: генезис поселенческой структуры. Археология и история кангюйского государства: монография. отв. ред. С.А. Яценко. Шымкент: Типография Әлем. С. 87-103.
Торежанова Н.Ж., Торгоев А.И., Кулиш А.В., 2018. Исследование Бака тобе в округе Тараза в 2015–2017 гг. «Қазақстан мен іргелес елдердің тарихи-мәдени мұрасын зерттеудегі заманауи әдістер мен тұрғылар» атты «IX Оразбаев оқулары» халықар. ғыл.-әдіст. конф. м-ры. жауапты ред. Г.Қ. Омаров. Алматы: Қазақ университеті. С. 216-221
Утубаев Ж.Р., Шагирбаев М.С., 2022. Бәбіш мола 7 археологиялық кешенінен табылған жануар сүйектерін зерттеудің кейбір нәтижелері (2021 ж. қазба материалдары бойынша). Марғұлан оқулары–2022: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (Алматы қ., 12–13 сәуір 2022 ж.). Алматы: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты. Б. 170-180.
Цалкин В.И., 1966. Древнее животноводство племен Восточной Европы и Средней Азии. Москва: Издательство АН СССР. 160 с.
Цалкин В.И., 1952. Фауна античного и раннесредневекового Хорезма (по материалам раскопок С.П. Толстова. Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Под ред. СП. Толстова. Москва: Издательство АН СССР. С. 213-247.
Шагирбаев М., Сорокин Д., Казизов Е.С., Морыксин Д.В., Бычков В.С., 2021. Исследования остеологических материалов с городища Шымкент (2019-2020 гг.). Культурное наследие. Научный журнал. №2 (93). Нур-Султан: Ұлттық музей. С. 23-47.
Шагирбаев М.С., Буранбаев Р.Н., 2022. Видовой состав костных остатков животных из средневековых городищ Аспара и Шаруашылык (по результатам раскопок 2021 года). Вестник КазНУ. Серия историческая. №4 (107). С. 158-168.
Шағырбаев М., Ғаниева А., Сәкенов С., 2022. Нұра-Есіл аралығындағы қазақтардың ХІХ-ХХ ғ. басындағы шаруашылығы (Бозоқ ІІ қыстауының остеологиялық материалдары бойынша). Қазақстан археологиясы. № 1 (15). Б. 146-163.
Яценко С.А., 2020. Очерк социально-политической истории «кочевой империи» Кангюй / Канга. Вассальные владения. Археология и история кангюйского государства: монография / отв. Ред. С.А. Яценко. Шымкент: Типография Әлем. С. 23-50.
Яценко С.А., Кулиш А.В., Смагулов Е.А., Тарежанова Н.Ж., 2020. Тамги Кангюя. Археология и история кангюйского государства: монография. отв. ред. С.А. Яценко. Шымкент: Типография Әлем. С. 161-171.
Duerst J.U., 1908. Animal remains from the excavation at Anau and the horse of Anau and its relation to the races of domestic horse. Explorations in Turkestan, Expedation of 1904. Carnegie Institution of Washigton Publications, 73(2). Р. 341-442.
Yeleuov M., Moldakhmet A.A., 2023. Kumbyz (furnace) found in the medieval city of Kyshkala. Turkic Studies Journal. 2 (Vol.5). P. 34-48. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-2-34-48
Silver I.A., 1969. The Ageing of Domestic Animals. Science in Archaelogy. Basic books, Inc., Publishers. New York. P. 250-268.
