Родоплеменная структура и традиционные институты  казахского общества как факторы выживания и социальной  устойчивости

Гульнар Каженова

doi:10.32523/2664-5157-2025-4-66-88

Авторлар

Гульнар Каженова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-4124-0460

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-4-66-88

Кілт сөздер:

түркі халықтары, қазақ қоғамы, дәстүрлі институттар, әлеуметтік тұрақ тылық, өмір сүру тетіктері, моральдық экономика, рулық құрылым, билер институты, көшпелі өркениет, өзара көмек, бейімделу стратегиялары

Аннотация

Мақала көшпелі қауымдардың қалыптасу дәуіріне терең тамыр тартатын қазақ қоғамының дәстүрлі басқару институттары мен әлеуметтік ұйымдасуының жанжақты талдауын ұсынады. Бұл институттар жүйелік дағдарыстар жағдайында тіршілікті қамтамасыз етудің және әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудың тиімді тетіктері ретінде қарастырылады. Зерттеудің өзектілігі тарихнамада қалыптасқан теңгерімсіздіктен арылу қажеттілігімен айқындалады; онда сыртқы ықпалдарды (Ресейдің отарлық саясаты, кеңестік жаңғырту үдерістері) зерттеу басым болып, көпғасырлық көшпенділік дәстүрі аясында қалыптасқан ішкі бейімделу ресурстарын талдау кейінгі қатарға ығыстырылған еді. Зерттеудің түпкі мақсатының тыңнан қойылысы көшпенділер қоғамын тарихи үдерістердің пассивті нысаны емес, ішкі реттелудің күрделі жүйесіне ие болған белсенді субъект ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің әдіснамалық негізін тарих ғылымы, тарихи антропология және социологияның тәсілдерін біріктіретін пәнаралық синтез құрайды. Зерттеудің теориялық ұстынын өзара көмек, ынтымақ және ұжымдық тіршілік этикасы нормаларына басымдық беретін «моралдық экономика» тұжырымдамасы, сондай-ақ дәстүрлі институттарды статикалық, архаикалық сарқыншақтар емес, базалық әлеуметтік құрылымды қайта түлету мен мәдени кодтарды тасымалдауды қамтамасыз еткен динамикалық әрі икемді бейімделгіш жүйелер ретінде түсіндіруге мүмкіндік беретін әлеуметтік тұрақтылық (social resilience) теориясы пайымдайды. Осы теориялық парадигма аясында қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымы әлеуметтік қолдау, қорғаныс және өзін-өзі реттеу қызметтерін атқарған көп деңгейлі иерархиялық жүйе ретінде жан-жақты талданады. «Моральдық экономика» принциптерінің практикалық көрінісі ретінде қарастырылатын және өмірлік маңызды тәуекелдерді ұжымдық қамтамасыз ету мен шектеулі ресурстарды қайта бөлуде тиімді жүйе қалыптастырған өзара көмек институттарына – асар, жылу және сауынға айрықша көңіл бөлінеді. Сонымен қатар дауларды шешу және әдет нормаларына сәйкес құқықтық тәртіпті сақтау бойынша меритократиялық механизм ретінде қызмет етіп, қоғамның ішкі тұрақтылығы мен әлеуметтік тепе-теңдігін қамтамасыз еткен билер мен ақсақалдар институты да зерттеледі. Зерттеудің ғылыми жаңалығы дәстүрлі тарихнаманың шектеулерін еңсеру арқылы көрінеді: бұл – терең тарихи тамырлары бар дәстүрлі институттардың жеке адамдардың физикалық өмірін сақтап қалудан бастап мәдени бірегейліктің негіздерін қорғауға дейінгі кешенді қорғанысты қамтамасыз еткенін айқындау нәтижесінде мүмкін болды. Жұмыстың басты тұжырымы – отарлық және кеңестік кезеңдерде бұл жүйенің күштеп бұзылуы салдарынан туындаған жүйелік дағдарыс қазақ қоғамының ғасырлар бойы тұтастығын сақтауда оның жүйеқұраушы рөлін айқын дәлелдегені туралы қағида болып табылады. Алынған нәтижелердің практикалық маңызы жаһандану, климаттық өзгерістер және қазіргі дәуірдегі әлеуметтік-экономикалық трансформациялар сияқты сын-қатерлерге тап болып отырған Еуразияның әрқилы дәстүрлі қоғамдарының бейімделу стратегияларын салыстырмалы талдау арқылы анықталған әлеуметтік тұрақтылық үлгілерін қолдану мүмкіндігімен айқындалады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

Гульнар Каженова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

тарих ғылымдарының кандидаты

Әдебиет

Ақсақалдар кеңесі АНК, 2024. Ассамблея народа Казахстана. URL: https://assembly.kz/ru/ank/sovet-aksakalov-ank/ (дата обращения: 11.11.2025).

Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х., 1998. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов: очерки теории и истории. Алматы: Ғылым. 233 с.

Артыкбаев Ж.О., 2019. Казахское общество в XIX веке: традиции и инновации. Астана, Москва: ТОО «Центрально-Азиатское книжное издательство». 340 с.

Артыкбаев Ж.О., 2023. Государство и право казахов в контексте тюрко-монгольских традиций (по материалам устной традиции казахов): монография. Барнаул: Изд-во Алт. ун–та. 192 с.

Асфендияров С.Д., 1993. История Казахстана. Алма-Ата: Қазақ университеті. 304 с.

Бакирова А.М., 2023. Совет биев как архетип традиционной правовой культуры казахов в XXI в. Вестник Кемеровского государственного университета. Серия: Гуманитарные и общественные науки. 7(2). 231–239. https://doi.org/10.21603/25421840-2023-7-2-231-239

Баллюзек Л.Ф., 1871. Народные обычаи, имевшие, отчасти и нынешние, в Малой Киргизской орде силу закона. Собр. по распоряжению Л.Ф. Баллюзека. Записки Оренбургского отдела Императорского Русского географического общества. Вып. 2. Казань. С. 45–167.

Броневский Г., 1830. Записки о киргиз-кайсаках Средней орды. Отечественные записки. Ч. 43. СПб. С. 412.

Букейханов А.Н., 1910. Киргизы. Формы национального движения в современных государствах. Австро-Венгрия, Россия, Германия. СПб. С. 577–600.

Букейхан А.Н., 1927. Казаки Адаевского уезда. Казаки. Антропологические очерки. МОКИСАР. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. С. 59–82.

Валиханов Ч.Ч., 1985. Записки о судебной реформе. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии. С. 77–104.

Гродеков Н.И., 1889. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Юридический быт. Ташкент: Типо-лит. С.И. Лахтина. 298 с.

Жданко Т.А., 1974. Специфика этнических общностей Средней Азии и Казахстана XIX – начала XX в. Расы и народы. Ежегодник. Вып. 4. М.: Наука. С. 10–26.

Завалишин И., 1862. Описание Западной Сибири: в 3 томах. Т. 3. Сибирско-Киргизская степь. М.: Тип. Грачева и комп. 832 с.

Зиманов С.З., 1958. Общественный строй казахов первой половины XIX века. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 296 с.

Зиманов С.З., 1960. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX века. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 296 с.

Зиманов С.З., 2008. Қазақтың билер соты – бірегей сот жүйесі. Алматы: Атамұра. 216 б.

Кабо В.Р., 1986. Первобытная доземледельческая община. М.: Наука. 304 с.

Каппелер А., 2000. Россия – многофункциональная империя. Возникновение. История. Распад. (Пер. с нем. С. Червонной). М.: Прогресс-Традиция. 344 с.

Красовский Н.И., 1868. Область Сибирских киргизов. Ч. 1. СПб.; Ч. 2. 464 с.; Ч. 3. 264 с.

Левшин А.И., 1832. Описание киргиз-казачьих, или Киргиз–кайсацких орд и степей: в 3 ч. СПб.: Тип. Карла Крайя. 304 с.

Мажитова Ж.С., 2015. Современная российская и казахстанская историография о функциях биев в казахском обществе. Ученые записки Казанского университета. Серия «Гуманитарные науки». Кн. 3. Т. 157. С. 254–261.

Масанов Н.Э., 1995. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. Алматы: Социнвест; Москва: Горизонт. 320 с.

Мейер Л., 1865. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Сост. Ген. штаба подполк. Л. Мейер. СПб.: Тип. Э. Веймара и Ф. Персона. 386 с. (Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба).

Народы Востока. Киргизы (предисловие И. Герценберг), 2019. Самара: Издание Политотдела Туркфронта. 24 с.

Омарханов Қ., 2003. Қазақ елінің дәстүрлі құқығы. Астана: Елорда. 280 б.

О преобразовании управления Киргизскими степями Оренбургского и Сибирского ведомств и Уральским и Сибирским казачьими войсками (вместе с утвержденным «Временным положением...»), 1868. Полное собрание законов Российской империи. Собрание второе. Т. XLIII, отд. 2. URL: https://vivaldi.nlr.ru/bv000000607/view/?#page=1

(дата обращения: 01.11.2025).

Скотт Дж., 1992. Моральная экономика крестьянства как этика выживания. Великий незнакомец: крестьяне и фермеры в современном мире. Под ред. Т. Шанина. М.: Прогресс. С. 202–210.

Совет аксакалов и Совет матерей Ассамблеи проводят большую работу по укреплению института семьи и продвижению общенациональных ценностей, 2023. Огни Алатау. 6 июля. URL: https://ognialatau.kz/news/cat-32/32541/ (дата обращения: 11.11.2025).

Burbank J., & Cooper F., 2010. Empires in World History. Princeton: Princeton University Press. 551 p.

Davoudi S., 2012. Resilience: A bridging concept or a dead end? Planning Theory & Practice, 13(2). Р. 299–307. https://doi.org/10.1080/14649357.2012.677124

Frank A.J., & Sahadeo J., 2011. Central Asia: From the Mongols to the Soviet Union. Cambridge: Cambridge University Press. 328 p.

Rogers P., 2020. The Evolution of the Resilience Concept: From Complex Systems to a Socio–ecological Perspective. Connections: The Quarterly Journal, 19(3). Р. 15–38. https://doi.org/10.11610/Connections.19.3.01

Thompson E.P., 1971. The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century. Past & Present, 50(1). Р. 76–136.

Reference

Aksakaldar kеnеsi ANK, 2024. Assambleya naroda Kazakhstana. https://assembly.kz/ru/ank/sovet-aksakalov-ank/ (accessed at: 11.11.2025). [in Russian].

Alimbai N., Mukanov M.S., Argyngbaev Kh., 1998. Traditsionnaya kultura zhizneobespecheniya kazakhov: ocherki teorii i istorii [Traditional culture of Kazakh livelihood: Essays on theory and history]. Almaty: Gylym. 233 p. [in Russian].

Artykbaev Zh.O., 2019. Kazakhskoye obshchestvo v XIX veke: traditsii i innovatsii [Kazakh society in the 19th century: traditions and innovations]. Astana-Moscow: Tsentralno-Aziatskoe knizhnoe izdatelstvo. 340 p. [in Russian].

Artykbaev Zh.O., 2023. Gosudarstvo i pravo kazakhov v kontekste tyurko-mongolskikh traditsii (po materialam ustnoy traditsii kazakhov) [The state and law of the Kazakhs in the context of Turkic-Mongolian traditions (based on Kazakh oral tradition)]. Barnaul: Altai University Press. 192 p. [in Russian].

Asfendiyarov S.D., 1993. Istoriya Kazakhstana [History of Kazakhstan]. Alma-Ata: Kazakh University. 304 p. [in Russian].

Bakirova A.M., 2023. Sovet biev kak arhetip traditsionnoy pravovoy kultury kazakhov v XXI v [The Council of Biys as an archetype of traditional legal culture of Kazakhs in the 21st century]. Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya: Gumanitarnye i obshchestvennye nauki, 7(2). P. 231–239. https://doi.org/10.21603/2542-1840-2023-7-2 231-239 [in Russian].

Ballyuzek L.F., 1871. Narodnye obychai, imevshie, otchasti i nyneshnie, v Maloy Kirgizskoy or de silu zakona [Folk customs that had the force of law in the Little Kyrgyz Horde]. Zapiski Orenburgskogo otdela Imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshchestva, Vol. 2. Kazan. P. 45–167. [in Russian].

Bronevskiy G., 1830. Zapiski o Kirgiz-kaysakakh Sredney or dy [Notes on the KyrgyzKaisaks of the Middle Horde]. Otechestvennye zapiski, Vol. 43. St. Petersburg. P. 412–437. [in Russian].

Bukeykhanov A.N., 1910. Kirgizy [The Kyrgyz]. In: Formy natsionalnogo dvizheniya v sovremennykh gosudarstvakh: Avstro–Vengriya, Rossiya, Germaniya [Forms of national movements in modern states: Austria–Hungary, Russia, Germany]. St. Petersburg. P. 577-600. [in Russian].

Bukeykhan A.N., 1927. Kazaki Adaevskogo uezda [The Cossacks of the Adaev Uezd]. In: Kazaki. Antropologicheskie ocherki [The Cossacks: Anthropological essays]. Vol. 3. Leningrad: Academy of Sciences of the USSR. P. 59–82. [in Russian].

Valikhanov Ch.Ch., 1985. Zapiski o sudebnoy reforme [Notes on judicial reform]. In: Sobranie sochineniy v pyati tomakh [Collected works in five volumes], Vol. 4. Alma-Ata: Main Editorial Board of the Kazakh Soviet Encyclopedia. P. 77–104. [in Russian].

Grodekov N.I., 1889. Kirgizy i karakirgizy Syr-Darinskoy oblasti. Yuridicheskiy byt [The Kyrgyz and Kara-Kyrgyz of the Syr-Darya region: Legal customs]. Tashkent: S.I. Lakhtin Printing House. 298 p. [in Russian].

Zhdanko T.A., 1974. Spetsifika etnicheskikh obshchnostey Sredney Azii i Kazakhstana XIX – nachala XX vv. [The specificity of ethnic communities in Central Asia and Kazakhstan in the 19th–early 20th centuries]. Rasy i narody. Ezhegodnik, Vol. 4. Moscow: Nauka. P. 10–26. [in Russian].

Zavalishin I., 1862. Opisanie Zapadnoy Sibiri. T. 3. Sibirskokirgizskaya step’ [Description of Western Siberia. Vol. 3. The Siberian–Kyrgyz steppe]. Moscow: Grachev and Co. 832 p. [in Russian].

Zimanov S.Z., 1958. Obshchestvennyy stroy kazakhov pervoy poloviny XIX veka [The social structure of the Kazakhs in the first half of the 19th century]. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR. 296 p. [in Russian].

Zimanov S.Z., 1960. Politicheskiy stroy Kazakhstana kontsa XVIII i pervoy poloviny XIX veka [The political system of Kazakhstan in the late 18th and first half of the 19th centuries]. Alma-Ata: Academy of Sciences of the Kazakh SSR. 296 p. [in Russian].

Zimanov S.Z., 2008. Qazaqtyń biler soty – biregei sot jüiesi [The Kazakh biys’ court as a unique judicial system]. Almaty: Atamura. 216 p. [in Kazakh].

Kabo V.R., 1986. Pervobytnaya dozemledelcheskaya obshchina [The pre–agricultural primitive community]. Moscow: Nauka. 304 p. [in Russian].

Kappeler A., 2000. Rossiya – mnogofunktsionalnaya imperiya. Vozniknovenie. Istoriya. Raspad [Russia – a multifunctional empire: Formation, history, decline]. Moscow: ProgressTraditsiya. 344 p. [in Russian].

Krasovskiy N.I., 1868. Oblast Sibirskikh kirgizov [The region of the Siberian Kyrgyz]. St. Petersburg. Part I – 128 p.; Part II – 464 p.; Part III – 264 p. [in Russian].

Levshin A.I., 1832. Opisanie kirgiz–kazachikh, ili kirgiz–kaysatskikh ord i stepey [Description of the Kyrgyz–Kazakh or Kyrgyz–Kaisak hordes and steppes]. St. Petersburg: Karl Kray Printing. 304 p. [in Russian].

Mazhitova Zh.S., 2015. Sovremennaya rossiyskaya i kazakhstanskaya istoriografiya o funktsiyakh biev v kazakhskom obshchestve [Modern Russian and Kazakh historiography on the functions of biys in Kazakh society]. Uchenye zapiski Kazanskogo universiteta. Seriya Gumanitarnye nauki, Vol. 157, No. 3. P. 254–261. [in Russian].

Masanov N.E., 1995. Kochevaya tsivilizatsiya kazakhov: osnovy zhiznedeyatelnosti nomadnogo obshchestva [The nomadic civilization of the Kazakhs: Foundations of nomadic society]. Almaty: Socinvest; Moscow: Gorizont. 320 p. [in Russian].

Meyer L., 1865. Kirgizskaya step Orenburgskogo vedomstva [The Kyrgyz steppe of the Orenburg district]. St. Petersburg: E. Weimar and F. Person Printing. 386 p. [in Russian].

Narody Vostoka, 1919. Kirgizy [Peoples of the East: The Kyrgyz]. Samara: Political Department of the Turkestan Front. 24 p. [in Russian].

Omarkhanov Q., 2003. Qazaq eliniń dästürli qūqyǵy [Traditional law of the Kazakh people]. Astana: Elorda. 280 p. [in Kazakh].

O preobrazovanii upravleniya Kirgizskimi stepyami Orenburgskogo i Sibirskogo vedomstv i Ural’skimi i Sibirskimi kazach’imi voiskami, 1868. [On the reform of the administration of the Kyrgyz steppes of the Orenburg and Siberian departments and the Ural and Siberian Cossack troops]. Polnoe sobranie zakonov Rossiyskoy imperii, Series 2, Vol. 43, Part 2. URL: https://vivaldi.nlr.ru/bv000000607/view/?#page=1 (accessed at: 01.11.2025). [in Russian].

Sovet aksakalov i Sovet materei Assamblei provodyat bolshuyu rabotu po ukrepleniyu instituta sem’i i prodvizheniyu obshchenatsional’nykh tsennostei [The Council of Aksakals and the Council of Mothers of the Assembly are doing extensive work to strengthen the institution of the family and promote national values], 2023. Ogni Alatau. https://ognialatau.

kz/news/cat-32/32541/ (accessed at: 11.11.2025). [in Russian].

Scott J., 1992. Moralnaya ekonomika krestyanstva kak etika vyzhivaniya [The moral economy of the peasantry as an ethics of survival]. In: Shanin T. (ed.) Velikiy neznakomets: krestyane i fermery v sovremennom mire [The Great Stranger: Peasants and Farmers in the Modern World]. Moscow: Progress. P. 202–210. [in Russian].

Burbank J., Cooper F., 2010. Empires in World History. Princeton: Princeton University Press. 551 p.

Davoudi S., 2012. Resilience: A bridging concept or a dead end? Planning Theory & Practice, Vol. 13, No. 2. P. 299–307. https://doi.org/10.1080/14649357.2012.677124

Frank A.J., Sahadeo J., 2011. Central Asia: From the Mongols to the Soviet Union. Cambridge: Cambridge University Press. 328 p.

Rogers P., 2020. The Evolution of the Resilience Concept: From Complex Systems to a Socio–ecological Perspective. Connections: The Quarterly Journal, Vol. 19, No. 3. P. 15–38. https://doi.org/10.11610/Connections.19.3.01

Thompson E.P., 1971. The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century. Past & Present, Vol. 50, No. 1. P. 76–136.